فعل کمکی یا فعل معین فعلی است که همراه فعل اصلی می‌آید و به آن فعل برای رساندن مفهومش کمک می‌کند. برای مثال در فعل «دیده شده بود»، دو فعل کمکی «شدن» و «بودن» را داریم که اولی نشان‌دهنده مجهول بودن فعل است و دومی برای نشان دادن زمان فعل (ماضی بعید) استفاده شده است. در زبان فارسی از افعال کمکی‌ مثل «استیدن»، «بودن»، «شدن» و… برای ساخت زمان، وجه یا حالت مجهول فعل اصلی، استفاده می‌کنیم. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلفی یاد می‌گیریم فعل کمکی چیست، چه انواعی از فعل کمکی را در زبان فارسی داریم و کاربرد هرکدام از این افعال کمکی چیست. در انتها نیز برای سنجش یادگیری شما، پرسش‌های چهارگزینه‌ای فعل کمکی را برایتان قرار داده ایم.

فعل کمکی چیست؟

فعل کمکی یا فعل معین، قبل یا بعد از فعل اصلی می‌آید و در رساندن معنا و مفهوم کامل فعل به ما کمک می‌کند. افعال کمکی به سه نوع فعل زمان‌ساز، فعل وجه‌ساز و فعل مجهول‌ساز، تقسیم می‌شوند. یعنی با اضافه کردن فعل‌هایی مثل «استیدن»، «داشتن»، «بودن» و… به فعل اصلی، می توانیم زمان یا وجه فعل اصلی خود را تغییر دهیم یا آن فعل را از حالت معلوم به حالت مجهول تبدیل کنیم. در ادامه با مثال‌های مختلف با هر سه نوعِ افعال کمکی آشنا می‌شویم.

مثال فعل کمکی

در جدول زیر پرکاربردترین افعال کمکی فارسی را با مثال مصدر فعل «گفتن» توضیح داده ایم. اما برای یادگیری درست و کامل این مبحث، هر کدام از فعل‌های معین فارسی را در تیتر بعد، به‌طور مفصل و با مثال‌های بیشتر بررسی کرده ایم.

یادگیری فعل کمکی یا معین در فارسی نهم

فعل کمکی یا فعل معین یکی از افعال زبان فارسی است که در کنار فعل اصلی می‌آید و به انتقال مفهوم آن فعل، کمک می‌کند. اما این فعل تنها یکی از انواع فعل در ادبیات فارسی است و شناخت کامل و درست آن، نیازمند این است که ما دسته‌بندی‌های دیگر افعال فارسی و دیگر انواع فعل در فارسی را به‌خوبی بشناسیم. حتی آشنایی با دیگر نقش های دستوری زبان فارسی، برای یادگیری درست مبحث فعل کمکی، لازم و ضروری است. به‌همین خاطر در سطرهای بعد، آموزش‌های مرتبط به این مطلب را برایتان آورده ایم تا با استفاده از آن‌ها بتوانید به مبحث فعل کمکی در زبان فارسی مسلط شوید.

البته فرادرس، آموزش‌های کامل‌تری را نیز در قالب مجموعه آموزش برای شما ساخته است که به راحتی می توانید از آن‌ها استفاده کنید. شما با دیدن این آموزش‌های ساده و کاربردی در مباحث زبان و ادبیات فارسی و دیگر دروس خود، دانش و مهارت کافی را کسب می‌کنید.

تا اینجا دانستیم که فعل کمکی چیست و مثال‌های انواع فعل کمکی را با هم دیدیم. در ادامه، انواع فعل کمکی فارسی را می‌شناسیم و با کاربرد هریک از آن‌ها آشنا می‌شویم.

انواع فعل کمکی در زبان فارسی

افعال کمکی فارسی در یک دسته‌بندی کلی به سه نوع زیر تقسیم می‌شوند:

• فعل کمکی زمان‌ساز
• فعل کمکی مجهول‌ساز
• فعل کمکی وجه‌ساز

در ادامه هر کدام از این موارد را به‌طور جداگانه با هم بررسی می‌کنیم. اما پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری بهتر انواع فعل فارسی، با کلیک روی کادر زیر، فیلم آموزش فعل فارسی فرادرس را مشاهده کنید.

فعل کمکی زمان ساز

این نوع افعال کمکی را به فعل اصلی اضافه می‌کنیم تا بتوانیم آن فعل را در زمان خاصی صرف کنیم. در سطرهای زیر ابتدا با انواع این فعل کمکی آشنا می‌شویم و سپس هرکدام را با مثال‌های مختلفی بررسی می‌کنیم.

• «استیدن» در ساخت فعل ماضی نقلی
• ماضی ساده «داشتن» در ساخت فعل ماضی مستمر
• «استیدن» و ماضی نقلی «داشتن» در ساخت فعل ماضی مستمر نقلی
• مضارع ساده «باشیدن» در ساخت فعل ماضی التزامی
• ماضی ساده «بودن» در ساخت فعل ماضی بعید
• ماضی نقلی «بودن» در ساخت فعل ماضی ابعد
• مضارع ساده «داشتن» در ساخت فعل مضارع مستمر
• مضارع ساده «خواستن» در ساخت فعل آینده

۱. «استیدن» در ساخت فعل ماضی نقلی

در بیت زیر، فعل‌های اصلی «گزیدن» و «کشیدن»، با کمک فعل‌های «ای» به زمان ماضی نقلی رفته اند:

۲. ماضی ساده «داشتن» در ساخت فعل ماضی مستمر

در جمله زیر، فعل کمکی «داشتند» به فعل اصلی «خوردن» برای رفتن به زمان ماضی مستمر کمک کرده است:

داشتند غذایشان را می‌خوردند.

۳. «استیدن» و ماضی نقلی «داشتن» در ساخت فعل ماضی مستمر نقلی

در جمله زیر نیز، فعل‌های کمکی «داشته»، «اند» و یک «اند» دیگر، برای بردن فعل اصلی جمله به زمان ماضی نقلی مستمر، به ما کمک کرده اند.

 داشته اند برای امتحان درس می‌خوانده اند.

نکته: چون در ساختار فعل ماضی مستمر نقلی باید از ماضی نقلی فعل کمکی «داشتن» استفاده کنیم، باید توجه کنیم که خود فعل کمکی «داشتن» هم در داخلش، فعل کمکی «استیدن» را دارد. بنابراین در این نوع فعل، سه فعل کمکی داریم.

۴. مضارع ساده «باشیدن» در ساخت فعل ماضی التزامی

در مثال زیر از فعل کمکی «باشد» برای ساخت زمان ماضی التزامی استفاده شده است. فعل اصلی از مصدر «گفتن» است و برای تغییر زمانش، فعل کمکی به آن اضافه شده است:

۵. ماضی ساده «بودن» در ساخت فعل ماضی بعید

در بیت زیر مولانا با استفاده از فعل کمکی «بودم»، فعل ماضی ساده «رفتم» را به زمان ماضی بعید برده است.

در این مثال نیز شاعر برای تبدیل ماضی ساده «شنیدی» به ماضی بعید، فعل کمکی «بودی» را به این فعل اضافه کرده است:

۶. ماضی نقلی «بودن» در ساخت فعل ماضی ابعد

مثال زیر را بببینید که در آن نویسنده، فعل ماضی ساده «رفتند» را با کمک فعل کمکی «بوده» و «اند»، به زمان ماضی ابعد برده است.

و از خویشان و فرزندان شیخ، کس با دعاگوی نبودند چه آنچه مانده بودند متفرق بودند و بیشتر بعراق رفته بوده‌ اند.
(محمد بن منور)

نکته: در ساخت فعل ماضی ابعد نیز، به این علت که باید از فعل کمکی «بودن» در زمان ماضی نقلی استفاده کنیم، در دل فعل کمکی «بودن»، فعل کمکی «استیدن» را نیز داریم. بنابراین در فعل ماضی ابعد، همیشه دو فعل کمکی را داریم.

۷. مضارع ساده «داشتن» در ساخت فعل مضارع مستمر

در جمله زیر با اضافه شدن فعل کمکی مضارع «دارند» به فعل «سفر می‌کنند»، زمان این فعل از مضارع اخباری به مضارع مستمر تبدیل شده است:

دارند برای دیدن دوستانشان سفر می‌کنند.

۸. مضارع ساده «خواستن» در ساخت فعل آینده

در بیت زیر، فعل «نوشت» با اضافه شدن فعل کمکی «خواهد»، از زمان ماضی ساده به زمان آینده تبدیل شده است:

حالا که آموختیم فعل کمکی چیست و انواع فعل کمکی زمان‌ساز را نیز شناختیم، در ادامه با افعال کمکی مجهول‌ساز و وجه‌ساز، آشنا می‌شویم.

فعل کمکی مجهول ساز

فعل مجهول فعلی است که فاعل آن معلوم نیست و فعل جمله به جای فاعل، به مفعول نسبت داده شده است. برای ساخت فعل مجهول از فعل گذرا، فعل‌های کمکی «شدن»، را متناسب با شخص و شمار و زمان فعل اصلی، به آن فعل اضافه می‌کنیم. مثال‌های زیر را با هم می‌بینیم تا با شیوه مجهول‌سازی فعل و نقش فعل کمکی «شدن»، بیشتر آشنا شویم.

مثال ۱

در مثال زیر شاعر برای تبدیل فعل خود از حالت معلوم به حالت مجهول، از فعل کمکی «شد» استفاده کرده است و با این‌کار، فاعل جمله را به حالت نامشخص درآورده است:

مثال ۲

حالت معلوم جمله زیر به این صورت بوده است: «(کسی) چیزی را برای من نفرستاده است.» اما با کمک فعل «نشده»، ساختار این فعل را عوض کرده ایم و آن به حالت مجهول درآورده ایم.

چیزی برای من فرستاده نشده است.

نکته: گاهی برای مجهول کردن فعل، به جای استفاده از فعل کمکی «شدن» از افعال کمکی دیگری مثل «گشتن»، «گردیدن» و… استفاده می‌کنیم که در مجهول‌سازی به معنای همان «شدن» به کار می‌روند. بنابراین این افعال را نیز باید فعل کمکی مجهول‌ساز بدانیم.

در مبحث فعل مجهول، بسیار مهم است که مفعول را به‌خوبی بشناسیم، به همین دلیل، فیلم آموزشی مفعول فرادرس را در کادر زیر برایتان آورده ایم تا به زبانی ساده، تمام مباحث مربوط به این موضوع را یاد بگیرید.

فعل کمکی وجه ساز

افعال کمکی‌ مثل «بایِستن» و «شایستن» و «توانستن» را به این علت که با استفاده از آن‌ها می‌توانیم فعل اصلی را به حالت خاصی از وجه التزامی (احتمال، قطعیت، توانستن، ضرورت و…) ببریم، افعال کمکی وجه‌ساز می‌نامیم. فعل‌های نمونه زیر را با هم ببینیم:

مثال ۱

فعل جمله زیر با اضافه شدن فعل کمکی «باید (بایستن)»، حالت قطعیت گرفته است:

باید دید که چه کار می‌کنی.

مثال ۲

در جمله زیر، فعل کمکی «نشاید (شایستن)»، فعل اصلی «بودن» را دچار احتمال کرده است:

مثال ۳

در این مثال نیز، اضافه شدن فعل کمکی «می‌توان (توانستن)» به فعل اصلی (بگذری) وجه توانایی داده است:

تا اینجا یاد گرفتیم که فعل کمکی چیست، چه انواعی از فعل کمکی را در زبان فارسی استفاده می‌کنیم و هرکدام از این افعال، چه کاربردی دارند. در ادامه با افعال کمکی مرکب، افعال شبه‌کمکی، افعال غیرشخصی و نکات مهم افعال کمکی یا معین آشنا می‌شویم.

فعل کمکی مرکب

در ساخت افعال، گاهی باید فعل کمکی را به فعلی که خودش فعل کمکی دیگری دارد، اضافه کنیم. به‌عنوان مثال برای ساخت فعل مجهول مضارع مستمر «دارند می‌خوانند»، باید فعل کمکی «شدن» را به فعلی اضافه کنیم که خودش، فعل کمکی «مضارع داشتن» را دارد. یعنی بعد از مجهول کردن، فعل ما تبدیل به این فعل می‌شود: «دارد خوانده می‌شود.» که در ساختار خود، دو فعل کمکی دارد. به این نوع افعال، فعل کمکی مرکب می‌گوییم.

فعل شبه کمکی یا شبه معین

برخی دستورشناسان، فعل‌هایی مثل «بایستن»، «توانستن»، «شایستن»، «خواستن» و «شدن» را افعال شبه‌کمکی می‌دانند که به فعل‌های اصلی اضافه می‌شوند و به آن‌ها کمکی مفهومی می‌کنند. به فعل‌هایی که این افعال کمکی به آن‌ها اضافه شده اند نیز فعل پیرو می‌گوییم. بیایید مثال‌های زیر را با هم ببینیم:

مثال ۱

در جمله زیر، «نتوانست»، فعل شبه‌کمکی و «برساند» فعل پیرو است.

او نتوانست خودش را به موقع برساند.

مثال ۲

در این مثال هم فعل کمکی «نشد»، فعل شبه‌کمکی و «بگویم» فعل پیرو است.

نشد برایت بگویم که در این مدت چه می‌کردم.

تفاوت فعل کمکی با فعل شبه کمکی

در فهرست زیر به دو تفاوت مهم فعل کمکی و فعل شبه‌کمکی اشاره کرده ایم.

•  فعل‌های کمکی، ارتباط تنگاتنگی با فعل اصلی خود دارند اما افعال شبه‌کمکی این ارتباط را با فعل‌های پیرو خود ندارند.
•  رابطه بین فعل کمکی و فعل اصلی، صرفی و رابطه میان فعل شبه‌کمکی و فعل پیرو، نحوی است. یعنی اینکه فعل پیرو در واقع فاعل یا مفعول فعل شبه‌کمکی است. به این صورت که اگر فعل شبه‌کمکی ما ناگذر باشد فعل پیرو، فاعل آن است و اگر فعل شبه‌کمکی ما گذرا باشد نیز فعل پیرو، مفعول آن است. مثال‌های جدول زیر را ببینید.

فعل غیر شخصی

فعل‌های شبه‌کمکی، گاهی افعالی را می‌سازند که بر شخص خاصی دلالت نمی‌کند. این نوع فعل‌ها را فعل غیرشخصی می‌گویند. برای تشخیص این افعال باید بررسی کنیم که فعل اصلی ما بدون شناسه باشد. دقت کنید که شناسه داشتن یا نداشتن فعل کمکی اهمیت ندارد. برای مثال در افعال زیر با اینکه فعل‌های کمکی مثال اول و دوم شناسه «-َ د» دارند اما آن‌ها نیز فعل غیرشخصی هستند چون فعل اصلی آن‌ها شناسه ندارد.

نشاید گفت

نتوان بار سفر بست

نباید ماند

نکات مهم فعل کمکی

در این بخش، نکاتی را آورده ایم که برای ساخت و تشخیص افعال کمکی زبان فارسی، باید به آن‌ها دقت کنیم.

• فعل‌های کمکی، فعل اصلی را از نظر ساده و مرکب بودن، تغییر نمی‌دهند. یعنی با اضافه شدن یک فعل کمکی به فعل اصلی، آن فعل تبدیل به فعل پیشنودی یا فعل مرکب نمی‌شود.
• مثل خیلی از جمله‌هایی که در تیترهای بالاتر دیدیم، گاهی میان فعل اصلی و فعل کمکی، کلمه‌های دیگری می‌آیند و میان آن دو فعل فاصله می‌اندازند. پس باید دقت کنیم که در این موقعیت‌ها بتوانیم فعل کمکی را تشخیص دهیم.
• شناسه افعال را نباید با فعل کمکی «استیدن» اشتباه بگیریم. این فعل کمکی در شش شخص و شمار فارسی به این صورت صرف می‌شود :«ام، ای، است، ایم، اید، اند» اما شناسه‌ای که متناسب با شخص و شمار یک فعل به آخر آن فعل اضافه می‌شود، فعل نیست و نوعی از اسم (ضمیر چسبان) است. پس این دو مورد به‌طور کامل با هم تفاوت دارند و نباید در تشخیص آن‌ها دچار مشکل شویم. یک راه آسان و کاربردی برای تشخیص این دو از هم، توجه به این نکته است که افعال کمکی «استیدن» در ساختار هیچ فعلی به آن فعل نمی‌چسبند در‌حالیکه شناسه‌های افعال همیشه به فعل خود می چسبند.
• اگر کلمه «باید» را در جمله‌ای ببینیم که در آن‌جا معنی نیاز داشتن و لازم داشتن بدهد، فعل کمکی نیست بلکه فعل اصلی است. بیت زیر را ببینید. معنی باید در مصرع اول، این است: «لازم است که من صد غمخوار داشته باشم.» بنابراین فعل «باید» در این بیت، فعل اصلی است نه فعل کمکی.

یادگیری افعال کمکی و دیگر افعال فارسی

در زبان و ادبیات فارسی نیز مانند درس‌های دیگر، برای یادگیری یک موضوع باید با دیگر موضوعات مرتبط با آن نیز آشنا باشیم و آن‌ها را یاد گرفته باشیم. برای مثال اگر ندانیم جمله از چه اجزایی تشکیل می‌شود، نمی‌توانیم در یادگیری انواع فعل در زبان فارسی، موفق باشیم. یا اگر ندانیم فعل گذار چیست، نمی‌توانیم مفهوم مفعول را به‌درستی درک کنیم. برای یادگیری بهتر فعل کمکی و مباحث مرتبط با آن پیشنهاد می‌کنیم از فیلم‌های آموزش ادبیات و زبان فارسی فرادرس بهره ببرید. این آموزش‌ها در قالب تک‌آموزش و مجموعه آموزش هستند و برای استفاده از آن‌ها کافی است روی آموزش موردنیاز خود کلیک کنید.

تمرین فعل های کمکی فارسی

حالا که یاد گرفتیم فعل کمکی چیست، چه انواعی دارد، چگونه ساخته می‌شود و فعل شبه‌کمکی و تفاوت آن با فعل کمکی چیست، بهتر است تا با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر، میزان یادگیری خود را محک بزنید. برای پاسخ دادن، کافی است روی گزینه درست مورد نظر خود کلیک کنید و بعد از آن، «مشاهده جواب» را بزنید. به‌این‌ترتیب می‌توانید پاسخ درست را ببینید. هر سؤال، یک امتیاز دارد که بعد از پاسخ‌دادن به همه سؤال‌ها می‌توانید با زدن گزینه «دریافت نتیجه آزمون»، امتیازی که کسب کرده اید را ببینید.