فعل مضارع اخباری یکی از انواع فعل‌های مضارع است که به وقوع رخدادی در زمان حال یا آینده اشاره دارد. برای بیان رخدادهای علمی یا اشاره به عادت‌ها نیز از این فعل استفاده می‌شود. در این مطلب از مجله فرادرس، به طور دقیق نشان می‌دهیم که فعل مضارع اخباری چیست و در چه مواردی کاربرد دارد. همچنین روش صرف آن را نشان داده و شیوه منفی و مجهول کردن این فعل را توضیح می‌دهیم. برای شناخت بیشتر فعل‌های مضارع اخباری و کاربرد آن‌ها در جملات فارسی می‌توانید به مثال‌ها و تمریناتی مراجعه کنید که در پایان این نوشته ارائه شده‌اند.

فعل مضارع اخباری چیست و چگونه ساخته می شود؟

فعل مضارع اخباری یکی از رایج‌ترین افعال فارسی است که برای اشاره به اتفاقات زمان حال یا آینده به کار می‌رود.

ساخت فعل مضارع اخباری

فعل مضارع اخباری با استفاده از پیشوند «می»، بن مضارع فعل و شناسه ساخته می‌شود. اجزای تشکیل‌دهنده این نوع فعل را در ادامه می‌بینید.

صرف فعل مضارع اخباری

به عنوان مثال، صرف فعل مضارع اخباری از مصدر «خواندن» در جدول زیر نشان داده شده است.

نکته: توجه داشته باشید که فعل‌های مضارع اخباری، هرگز با شناسه صفر یا ø به کار نمی‌روند.

مثال‌ فعل مضارع اخباری

در این بخش، مثال‌هایی از فعل مضارع اخباری در جملات و متون فارسی ارائه شده است.

مثال اول برای فعل مضارع اخباری

در جمله زیر، مصدر «خواندن» به صورت مضارع اخباری به کار رفته است؛ یعنی وند «می» به ابتدای بن مضارع این فعل (خوان) اضافه شده و شناسه «یم» نیز به انتهای بن فعل افزوده شده است.

امروز، تمامی درس‌ها را مرور کرده و سپس درس جدید را می‌خوانیم.

مثال دوم برای فعل مضارع اخباری

در این مثال، فعل مضارع اخباری «می‌نشیند» استفاده شده است. این فعل خود از پیشوند «می»، بن مضارع «نشین» و شناسه «ـَ د» تشکیل می‌شود.

امیر مکه آن جا می‌نشیند با لشکری که او را باشد. (ناصر خسرو)

مثال سوم برای فعل مضارع اخباری

در این مثال، «می‌یابید» به عنوان فعل مضارع اخباری به کار رفته است. این فعل از پیشوند «می»، به همراه بن مضارع «یاب» و شناسه «ید» ساخته شده است.

در گردِ خانه من بگردید و بینید که مظلومی را می‌یابید بیاورید. (ملا احمد نراقی)

یادگیری فعل مضارع اخباری و سایر فعل های فارسی

در زبان فارسی، انواع مختلفی از فعل‌های ماضی، مضارع و امر وجود دارد که هر کدام ساختار و کاربرد ویژه‌ای دارند. از این جهت، فعل مضارع اخباری هم با سایر فعل‌های مضارع و هم با انواع دیگر فعل‌های فارسی، تفاوت‌های مهمی دارد. به عنوان مثال، برای ساخت آن از پیشوند «می»، بن مضارع فعل و شناسه استفاده می‌شود. چنین ساختاری در میان سایر فعل‌های فارسی وجود ندارد. برای اینکه بتوانید به تفاوت‌های دیگر این فعل با سایر فعل‌ها پی ببرید و آن را به راحتی در جمله‌های فارسی تشخیص بدهید، لازم است به طور کلی با ساختمان و کاربرد فعل‌های دیگر نیز آشنا شوید. به این منظور، می‌توانید به فیلم‌های آموزشی زیر از سری آموزش‌های فرادرس مراجعه کنید.

اگر بخواهید اطلاعات خود را در مورد بخش‌های دیگر دستور زبان فارسی بالا ببرید یا دانسته‌های خود را در مورد ادبیات فارسی نیز گسترش بدهید، مجموعه آموزشی زیر را به پیشنهاد می‌کنیم.

انواع کاربرد فعل مضارع اخباری

برای اینکه دقیقاً بدانید فعل مضارع اخباری چیست، لازم است با کاربردهای آن نیز آشنا شوید. فعل مضارع اخباری کاربردهای متنوعی دارد. فهرستی از کاربردهای این فعل را در ادامه می‌بینید.

• اشاره به وقوع یک رخداد در زمان حال
• اشاره به حقایق علمی
• اشاره به عادت‌ها یا رخدادهای تکراری
• در جمله‌های شرطی
• اشاره به وقوع رخدادی در زمان آینده
• به جای ماضی نقلی در نقل‌قول‌ها

در این بخش، هر کدام از این موارد با جزئیات بیشتری توضیح داده می‌شوند.

اشاره به وقوع یک رخداد در زمان حال

برای اشاره به وقایعی که در زمان کنونی اتفاق می‌افتند، از فعل مضارع اخباری استفاده می‌شود. این کاربرد فعل مضارع اخباری در مثال زیر نشان داده شده است.

امروز به کتاب‌خانه می‌روی یا در خانه می‌مانی؟

اشاره به حقایق علمی

برای بیان واقعیت‌های علمی یا اشاره به اتفاقاتی که مدام در حال وقوع هستند، از فعل مضارع اخباری استفاده می‌شود. برای درک بهتر این کاربرد فعل مضارع اخباری به مثال زیر دقت کنید.

ماه به دور زمین می‌گردد و زمین نیز روزی یک بار به دور خورشید می‌چرخد.

اشاره به عادت‌ها یا رخدادهای تکراری

فارسی‌زبانان برای اشاره به رخدادهایی که به طور پیوسته تکرار می‌شوند و به صورت یک عادت درآمده‌اند، از فعل مضارع اخباری استفاده می‌کنند. مثال زیر این کاربرد فعل مضارع اخباری را نشان می‌دهد.

هر روز با وسایل نقلیه عمومی، از مدرسه به خانه می‌روم.

در جملات شرطی

جملات شرطی معمولاً به صورت مرکب هستند و از دو جمله پایه و پیرو تشکیل می‌شوند. در هر کدام از جملات پایه و پیرو می‌توان از فعل مضارع اخباری استفاده کرد. نمونه‌هایی از این کاربرد را در جملات زیر می‌بینید.

اگر شما این نامه را امضا کنید، من هم امضا می‌کنم.

اگر به اداره می‌روید، لطفاً مدارک مرا هم تحویل بدهید.

اگر شما به این مراسم می‌آیید، من هم می‌آیم.

اشاره به وقوع رخدادی در زمان آینده

گاهی برای اشاره به رخدادهای آینده، به جای استفاده از فعل آینده می‌توان از فعل مضارع اخباری استفاده کرد. مثال زیر این کاربرد فعل مضارع اخباری را به خوبی نشان می‌دهد.

سال بعد، ساختمان جدیدی را برای کتاب‌خانه می‌سازیم.

کتاب‌ها را فردا می‌خوانم و هر کدام را که مناسب بود به تو هم می‌دهم.

در این حالت ممکن است فعل مضارع اخباری با قید زمان آینده همراه شود. مانند قیدهای «سال بعد» و «فردا» در مثال‌های بالا که نشان‌دهنده زمان آینده هستند.

به جای ماضی نقلی در نقل‌قول‌ها

همان‌طور که می‌دانید معمولاً برای بیان نقل‌قول‌ها از فعل ماضی نقلی استفاده می‌شود. با این حال، در برخی مواقع می‌توان از فعل مضارع اخباری به جای آن استفاده کرد. در جمله زیر نیز از فعل مضارع اخباری به همین منظور استفاده شده است.

می‌گویند: «قریب سی سال بود تا ایشان در دست دیلمان اسیر بودند.» (ابوالفضل بیهقی)

در مثال بالا، فعل «می‌گویند» به جای فعل ماضی نقلی «گفته‌اند» آمده است.

فعل مضارع اخباری منفی

برای منفی کردن فعل مضارع اخباری، تنها لازم است «ن‍ـ» منفی‌ساز را به ابتدای پیشوند «می» اضافه کنید. سایر بخش‌های فعل نیازی به تغییر ندارند. ساختار فعل‌های مضارع منفی در ادامه، نشان داده شده است.

به‌ عنوان مثال، صورت مثبت و منفی فعل مضارع اخباری «گفتن» در جدول زیر ارائه شده است.

نکته: در گذشته، برای منفی کردن مضارع اخباری، «ن‍ـ» منفی‌ساز را به ابتدای بن مضارع نیز اضافه می‌کردند. مانند: می‌نگویم. امروزه، این روش در فارسی معیار کاربرد ندارد.

نکته: «ن‍ـ» منفی‌ساز در فعل‌های مضارع اخباری منفی، معمولاً با کسره و به صورت «ن‍ـِ» تلفظ می‌شود.

مثال‌ فعل مضارع اخباری منفی

در ادامه، نمونه‌هایی از فعل‌های مضارع اخباری منفی را در جملات و متون فارسی می‌بینید.

مثال ۱

در جمله زیر، مصدر «گفتن» به صورت مضارع اخباری منفی آمده است. به این صورت که ابتدا با استفاده از پیشوند «می»، بن مضارع «گوی» و شناسه «ـَ م»، فعل مضارع اخباری «می‌گویم» ساخته شده و سپس «ن‍ـ» منفی‌ساز در ابتدای پیشوند «می» قرار گرفته است.

اگر شما به وظایف خود عمل کنید، من هم در مورد خطاهای امروز به کسی چیزی نمی‌گویم.

مثال ۲

در این بیت، از فعل مضارع اخباری منفی «نمی‌شنود» استفاده شده است. به این صورت که در مرحله اول، از پیشوند «می»، بن مضارع «شنو» و شناسه «ـَ د»، فعل مضارع اخباری «می‌شنود» ساخته شده و برای منفی کردن آن نیز «ن‍ـ» منفی‌ساز در ابتدای پیشوند «می» قرار گرفته است.

فعل مضارع اخباری مجهول

در بخش‌های قبلی این مطلب از مجله فرادرس، فعل‌های مضارع اخباری معلوم و ساختمان آن‌ها را بررسی کردیم. در این بخش، به سراغ فعل‌های مجهول رفته و نحوه ساخت آن‌ها را برایتان شرح می‌دهیم. فعل مضارع اخباری مجهول از صفت مفعولی (بن ماضی + ه) و مضارع اخباری مصدر «شدن» تشکیل می‌شود. ساختار این فعل را به طور دقیق‌تر در سطر زیر می‌بینید. توجه داشته باشید که تعریف «بن ماضی» را پیش‌تر در مجله فرادرس بررسی کردیم و مطلب مرتبط را نیز می‌توانید مطالعه کنید.

به عنوان نمونه، صورت‌های معلوم و مجهول فعل مضارع اخباری «دیدن» در جدول زیر نشان داده شده است.

نکته: برای منفی کردن فعل‌های مضارع اخباری مجهول، «ن‍ـ» منفی‌ساز به ابتدای فعل کمکی «شدن» اضافه می‌شود. مانند: دیده نمی‌شوم، دیده نمی‌شوی، دیده نمی‌شود و… .

مثال‌ فعل مضارع اخباری مجهول

در این بخش، نمونه‌هایی از فعل‌های مضارع اخباری مجهول در جمله‌های فارسی نشان داده می‌شود. با مطالعه دقیق این بخش، به خوبی می‌آموزید که فعل مضارع اخباری چیست و چگونه در جمله‌های فارسی به کار می‌رود.

مثال اول برای فعل مضارع اخباری مجهول

در این مثال، فعل مضارع اخباری مجهول «گفته می‌شود» را می‌بینید. در ساخت این فعل، صفت مفعولی «گفت + ه»، پیشوند «می»، بن مضارع «شو» و شناسه «ـَ د» به کار رفته است.

گفته می‌شود که شما در روزهای گذشته، به‌خوبی به وظایف خود عمل نکرده‌اید.

مثال دوم برای فعل مضارع اخباری مجهول

در این جمله، از فعل مضارع اخباری مجهول «نامیده می‌شود» استفاده شده است. این فعل از صفت مفعولی «نامیده + ه»، پیشوند «می»، بن مضارع «شو» و شناسه «ـَ د» تشکیل شده است.

آنچه در قلب است نزد ما نفاق نامیده می‌شود. (شیخ بهایی)

مثال سوم برای فعل مضارع اخباری مجهول

در جمله زیر، «آمرزیده می‌‌شود» به عنوان فعل مضارع اخباری مجهول استفاده شده است. این فعل از صفت مفعولی «آمرزید + ه»، پیشوند «می»، بن مضارع «شو» و شناسه «ـَ د» ساخته شده است.

هرگاه گناهی کند پشیمان می‌شود و استغفار می‌کند گناهان او آمرزیده می‌شود. (ملا احمد نراقی)

وجه فعل مضارع اخباری

وجه، عنصری است که قطعی بودن، غیرقطعی بودن یا امری بودن یک جمله را نشان می‌دهد. از این جهت، جملات فارسی را می‌توان در سه دسته قرار داد. در جملات دسته اول، خبر وقوع یک رویداد با قطعیت بیان می‌شود. وجه این جمله‌ها از نوع اخباری است. در دسته دوم، جملاتی قرار می‌گیرند که گوینده یا نویسنده آن‌ها خبر وقوع یک رویداد را با عدم قطعیت بیان کرده است. جمله‌های این دسته، دارای وجه التزامی هستند.

دسته سوم نیز شامل جملاتی است که وقوع فعل در آن‌ها به صورت امری بیان شده است. چنین جمله‌هایی از وجه امری برخوردارند. فعل‌های مضارع اخباری معمولاً در جملاتی به کار می‌روند که دارای وجه اخباری هستند؛ یعنی گوینده یا نویسنده آن‌ها خبر وقوع یک رویداد را با قطعیت بیان کرده است.

چند نکته مهم در مورد فعل مضارع اخباری

در این بخش از مطلب فعل مضارع اخباری چیست، به نکاتی اشاره می‌کنیم که توجه به آن‌ها برای تشخیص بهتر این فعل ضرورت دارد.

• اگر بخواهید فعل‌های پیشوندی را به صورت مضارع اخباری دربیاورید، لازم است پیشوند «می» را دقیقاً قبل از بخش فعلی و پس از پیشوند قرار دهید. مانند: درمی‌آورد.
• اگر بخواهید فعل‌های مرکب را به صورت مضارع اخباری درآورید، لازم است پیشوند «می» را به آن بخشی از فعل اضافه کنید که دارای شناسه بوده و شخص و شمار فعل را نشان می‌دهد. مانند: سر در می‌آورند.
• در گذشته، فارسی‌زبانان برای ساخت فعل مضارع اخباری، به جای پیشوند «می» از «همی» نیز استفاده می‌کردند. مانند: دل من همی با تو مهر آورد / همی آب شرمم به چهر آورد (فردوسی). امروزه در فارسی معیار، برای ساخت مضارع اخباری از «همی» استفاده نمی‌شود.
• در فارسی کهن، گاهی بین پیشوند «می» و فعل اصلی، پیشوند «ب‍ـ» را قرار می‌دادند. مانند: ضعف و سستی بر لشکر ما چیره شد و گفتی از تاب می‌بشوند. (ابوالفضل بیهقی)

مثال های بیشتر از فعل مضارع اخباری

در بخش‌های قبلی آموختید که فعل مضارع اخباری چیست و چگونه ساخته می‌شود. در این بخش‌، مثال‌هایی از کاربرد این فعل در جملات فارسی ارائه شده است.

• فردا می‌خواهند جلسه مهمی را برگزار کنند.
• از خواب برمی‌خیزم، صبحانه می‌خورم و راهی مدرسه می‌شوم.
• درختان سوزنی‌برگ معمولاً گل و میوه نمی‌دهند.
• به سراغ من اگر می‌آیید، نرم و آهسته بیایید، مبادا که ترک بردارد چینی نازک تنهایی من. (سهراب سپهری)
• می‌گویند که آن چشمه را آدم علیه السلام پیدا کرده است. (ناصر خسرو)
• در میان سرای می‌شوند و می‌آیند و کسی را می‌جویند که ایشان را شفاعت کند. (غزالی)

نمونه های فعل مضارع اخباری در شعر

در این بخش‌، مثال‌هایی از کاربرد فعل مضارع اخباری در متون منظوم فارسی نشان داده شده است.

ای دوست طواف خانه‌ات می‌خواهم
بوسیدن آستانه‌ات می‌خواهم
(ابوسعید ابوالخیر)

مرا می‌بینی و هر دَم زیادَت می‌کنی دَردَم
تو را می‌بینم و میلم زیادَت می‌شود هر دَم
(حافظ)

مقصود می‌نیابم و می‌جویم
مقصد همی نبینم و می‌تازم
(مسعود سعد سلمان)

سؤالات متداول درباره فعل مضارع اخباری

در این مطلب از مجله فرادرس، توضیح دادیم که فعل مضارع اخباری چیست و چگونه ساخته می‌شود. در این بخش، به برخی از سؤالات متداول مرتبط با فعل‌های مضارع اخباری اشاره می‌شود. مطالعه دقیق این بخش، در آشنایی بیشتر با فعل‌های مضارع اخباری مؤثر خواهد بود.

چه فعل‌هایی را می‌توان به صورت مضارع اخباری درآورد؟

اغلب فعل‌های فارسی، اعم از ساده، پیشوندی و مرکب می‌توانند به صورت مضارع اخباری صرف شوند. البته برخی از مصدرها، مانند «هستن» هرگز به شکل مضارع اخباری درنمی‌آیند.

چطور تشخیص بدهیم که فعل مضارع اخباری به جای فعل ماضی نقلی به کار رفته است؟

در این حالت، به جای فعل مضارع اخباری، صورت ماضی نقلی آن را قرار بدهید. اگر جمله دچار ایراد معنایی یا دستوری نشد، به این معناست که فعل مورد نظر در واقع جایگزین فعل ماضی نقلی شده است.

چطور تشخیص بدهیم که فعل مضارع اخباری به جای فعل آینده به کار رفته است؟

برای تشخیص این موضوع می‌توانید به جای فعل مضارع اخباری، فعل آینده را قرار بدهید. در صورتی که جمله مورد نظر بی‌معنا نشد و ساختار دستوری آن هم دچار مشکل نشد، می‌توانید مطمئن باشید که در آن جمله، فعل مضارع اخباری به جای فعل آینده به کار رفته است. در چنین جملاتی ممکن است از قید آینده نیز استفاده شود.

تمرین‌ فعل مضارع اخباری

با حل کردن آزمون زیر می‌توانید آموخته‌های خود را در مورد فعل‌های مضارع اخباری بسنجید. در این بخش، ده سوال ارائه شده که برای پاسخگویی به آن‌ها لازم است ابتدا صورت سؤال را بادقت بخوانید و سپس گزینه مورد نظر را علامت بزنید. برای مشاهده گزینه درست هم کافی‌ست بر گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید. هر سؤال این آزمون دارای یک امتیاز است و شما به ازای هر پاسخ درست، یک امتیاز دریافت خواهید کرد.

بعد از پاسخگویی به همه سؤالات، برای مشاهده نتیجه نهایی آزمون باید روی گزینه «دریافت نتیجه آزمون» کلیک کنید.

جمع‌ بندی

در این نوشته از مجله فرادرس توضیح دادیم که فعل مضارع اخباری چیست و چگونه ساخته می‌شود. همچنین به موارد کاربرد آن در زبان فارسی اشاره کردیم. روش منفی کردن و شیوه مجهول شدن آن را نیز بررسی کردیم. در ادامه، ارتباط فعل مضارع اخباری را با وجه جمله نشان دادیم و سپس نمونه‌هایی از کاربرد این فعل‌ را در جملات فارسی ارائه کردیم. در پایان، به برخی از سوالات متداولی که در رابطه با فعل مضارع اخباری وجود دارند، اشاره کرده و تمرین‌هایی را برای یادگیری بهتر این مبحث در اختیارتان قرار دادیم.