فعل ماضی التزامی، یکی از انواع فعل‌های فارسی است که با حالت تردید، آرزو، شرط و… از وقوع رخدادی در زمان گذشته خبر می‌دهد. معنای این فعل همیشه با نوعی التزام و عدم قطعیت همراه است. فارسی‌زبانان معمولاً در جملات شرطی یا برای بیان آرزو، تردید و… از فعل ماضی التزامی استفاده می‌کنند. در این مطلب از مجله فرادرس می‌آموزید که فعل ماضی التزامی چیست و همچنین به ساختار این فعل و انواع کاربرد آن در جملات فارسی پی می‌برید. علاوه بر این می‌آموزید که برای منفی کردن یا مجهول ساختن این فعل، باید از چه روشی استفاده کنید.

فعل ماضی التزامی چیست؟

فعل ماضی التزامی از رایج‌ترین فعل‌های زمان گذشته است که وقوع غیرقطعی یک رویداد را نشان می‌دهد. فارسی‌زبانان برای بیان تردید و تمنا یا در جملات شرطی خود از این فعل استفاده می‌کنند.

ساخت فعل ماضی التزامی

فعل ماضی التزامی از  صفت مفعولی (بن ماضی + ه) و فعل مضارع ساده از مصدر «باشیدن» تشکیل می‌شود. در ادامه، فرمول کامل ساخت ماضی التزامی را می‌بینید.

صرف فعل ماضی التزامی

در ادامه، صرف فعل «شنیدن» را به صورت ماضی التزامی و همراه با شخص‌‌ و شمارهای مختلف می‌بینید.

در این حالت، فعل اصلی جمله به صورت صفت مفعولی درمی‌آید و فعل مضارع ساده باشیدن، نقش فعل کمکی آن را به عهده می‌گیرد. شخص و شمار فعل‌های ماضی التزامی، با همین فعل کمکی نشان داده می‌شود.

مثال فعل ماضی التزامی

برای آشنایی بیشتر با فعل‌های ماضی التزامی به مثال‌های زیر توجه کنید.

مثال ۱

در بیت زیر، مصدر «گفتن» به صورت ماضی التزامی صرف شده است. در مرحله اول، «گفتن» به صورت صفت مفعولی (گفت + ه) درآمده و در مرحله بعد، مصدر «باشیدن» به صورت مضارع ساده (باش + شناسه -َ د) به آن اضافه شده است.

• نکته: تمامی فعل‌های ساده، مرکب و پیشوندی می‌توانند به صورت ماضی التزامی به کار بروند. به طور مثال گفته باشم (فعل ساده)، اشاره کرده باشی (فعل مرکب) و درآورده باشند (فعل پیشوندی).
• نکته: در بسیاری از مواقع، اگر بخواهند از چند فعل ماضی التزامی در کنار هم استفاده کنند، فعل کمکی باشیدن را تنها در فعل آخر نگه می‌دارند و آن را از سایر فعل‌ها، به قرینه لفظی حذف می‌کنند. برای درک بهتر این نکته به مثال زیر توجه کنید:

اگر شما به مدرسه رفته، تلاش کرده و درس خوانده باشید، حتماً موفق خواهید شد.

در این مثال، فعل باشیدن از دو فعل اول حذف شده اما در آخرین فعل باقی مانده است.

کاربرد فعل ماضی التزامی

در بخش قبل به این نکته پی بردیم که فعل ماضی التزامی چیست و چه مفهومی را در جمله ایجاد می‌کند. در ادامه سعی داریم به کاربردهای فعل ماضی التزامی در جملات گوناگون اشاره کنیم. برخی از این کاربردها مربوط به ساختار دستوری جمله هستند اما برخی دیگر به محتوا و جنبه معناشناختی جمله ارتباط دارند.

در فهرست زیر به این کاربردها اشاره کرده‌ایم.

• اشاره به رخدادی در زمان گذشته، همراه با تردید
• اشاره به رخدادی در زمان گذشته، با حالت آرزو و تمنا
• بیان یک رخداد همراه با شرط
• کاربردهای دیگر

توضیحات تکمیلی را در مورد هر کدام از این کاربردها، در ادامه می‌خوانید.

اشاره به رخدادی در زمان گذشته، همراه با تردید

هنگامی که گوینده یا نویسنده بخواهد شک و تردید خود را در مورد رخدادی در زمان گذشته نشان بدهد، می‌تواند از فعل ماضی التزامی استفاده کند. برای آشنایی بیشتر با این کاربرد فعل ماضی التزامی به مثال زیر توجه کنید.

شاید پدر هنوز به خانه نرسیده باشد.

در مثال بالا، نویسنده جمله خود را با تردید و عدم قطعیت بیان کرده و فعل آن را به صورت ماضی التزامی «نرسیده باشد» درآورده است. معمولاً در این جمله‌ها از قیدهای تردید «شاید» و «احتمالاً» استفاده می‌شود.

اشاره به رخدادی در زمان گذشته، با حالت آرزو و تمنا

گاهی برای نشان دادن آرزوی وقوع یک رویداد در زمان گذشته از این فعل استفاده می‌شود. فعل «گفته باشند» در جمله زیر به همین منظور به کار رفته است.

کاش حقیقت را به همه گفته باشد.

در این مثال، نویسنده قصد داشته آرزوی وقوع رخدادی را در زمان گذشته بیان کند. به همین خاطر، مصدر «گفتن» را به صورت ماضی التزامی «گفته باشد» درآورده است. معمولاً در این جمله‌ها، قید «کاش» دیده می‌شود.

بیان یک رخداد همراه با شرط

اگر گوینده یا نویسنده‌ای بخواهد از جمله شرطی استفاده کند، می‌تواند در جمله خود از فعل ماضی التزامی کمک بگیرد. به طور مثال، در جمله شرطی زیر از فعل ماضی التزامی استفاده شده است.

اگر این داستان را خوانده باشی، حتماً از ماجرای آن هم خبر داری.

 جمله‌های شرطی معمولاً از نوع مرکب هستند. بسیاری از جملات مرکب خود از جمله‌های پایه و پیرو تشکیل می‌شوند. فعل ماضی التزامی غالباً در جمله پایه به کار می‌رود. در مثال بالا، یک جمله مرکب شرطی بیان شده که در جمله پایه آن، فعل ماضی التزامی «خوانده باشی» به کار رفته است.

سایر کاربردها

در کتاب‌های دستور زبان، برای فعل ماضی التزامی به کاربردهای دیگری هم اشاره کرده‌اند که برخی از آن‌ها را در ادامه می‌بینید.

• بیان دعا یا نفرین، مانند: الهی، جان سالم به در برده باشد.
• بیان تشبیه در جمله، مانند: شاخه‌های درخت مثل مردی که دست‌هایش را بالا برده باشد، رو به آسمان دراز شده بودند.
• بیان لزوم یا صواب در جمله، مانند: قبل از هر اقدامی، ابتدا باید به ما اطلاع داده باشید.
• بیان فعل همراه با ادات استثنا، مانند: ما که ندیدیم، مگر این‌که شما دیده باشید.
• به‌ جای فعل امر، مانند: توجه داشته باشید که ماضی التزامی تنها یکی از فعل‌های زمان گذشته به شمار می‌آید.
• به‌ جای فعل مضارع التزامی، مانند: فقط برای این‌که از تعطیلات خود بهره برده باشند، عازم سفر می‌شوند.

نکته: ساختار فعل‌های ماضی التزامی همیشه یکسان است؛ یعنی همیشه از صفت مفعولی و مضارع ساده مصدر باشیدن تشکیل می‌شوند. با این وجود، فعل‌های ماضی التزامی همیشه به زمان گذشته اشاره نمی‌کنند. گاهی ممکن است برای اشاره به وقایع زمان حال نیز از این فعل‌ها استفاده شود.

در بخش‌های قبلی این مطلب یاد گرفتیم فعل ماضی التزامی چیست و چه کاربردهایی دارد. در بخش بعدی نحوه منفی کردن این فعل را می‌آموزیم.

روش منفی کردن فعل ماضی التزامی

برای منفی کردن فعل ماضی التزامی، تنها لازم است از «ن» منفی‌ساز استفاده کنید. به این صورت که حرف «ن» را دقیقاً قبل از صفت مفعولی قرار بدهید:

در این حالت، سایر اجزای فعل نیازی به تغییر ندارند.

مثال‌ فعل ماضی التزامی منفی

در ادامه، مثال‌هایی از فعل‌های ماضی التزامی منفی ارائه شده است.

مثال ۱

در مثال زیر، مصدر «رفتن» به صورت ماضی التزامی منفی به کار رفته است. به این صورت که «ن‍ـ» منفی‌ساز پیش از صفت مفعولی «رفت + ه» و مضارع ساده «باش + ـَ» قرار گرفته است:

غَمِ حال دردمندان نه عجب گَرَت نباشد
که چنین نرفته باشد همه عمر بر تو حالی
(سعدی)

مثال ۲

در این بیت، ماضی التزامی منفی از مصدر «دیدن» استفاده شده است. برای ساخت این فعل، «ن‍ـ» منفی‌ساز قبل از صفت مفعولی «دید + ه» و مضارع ساده «باش + ـَ د» اضافه شده است.

انصاف بده چرا ننالم
کانصاف ز کس ندیده باشم
(خاقانی)

مثال ۳

نکته: در فعل‌های ماضی التزامی، «ن» منفی‌ساز هرگز به فعل کمکی «باشیدن» اضافه نمی‌شود. به طور مثال، منفی کردن فعل «رفته باشیم» به صورت «رفته نباشیم» نادرست است و به کار نمی‌رود. برای منفی کردن این فعل باید صورت درست «نرفته باشیم» را به کار ببریم.

روش مجهول شدن فعل ماضی التزامی

به‌ طور کلی برای مجهول کردن افعال فارسی از مصدر «شدن» استفاده می‌شود. اگر بخواهید فعل ماضی التزامی را به‌ صورت مجهول تبدیل کنید، تنها لازم است فعل «شده» را بین صفت مفعولی و فعل باشیدن قرار بدهید.

ساختار کلی این فعل‌ها به صورت زیر نشان داده می‌شود.

مثال‌ فعل ماضی التزامی مجهول

مثال‌‌هایی از فعل‌های ماضی التزامی مجهول را در ادامه می‌بینید:

شاید این مقاله توسط سردبیر روزنامه خوانده شده باشد.

در مثال بالا، «خوانده شده باشد» صورت ماضی التزامی مجهول از مصدر «خواندن» است. در این فعل، «شده» میان صفت مفعولی «خواند + ه» و مضارع ساده «باش + ـَ د» قرار گرفته است.

نکند وسایل من هم دزدیده شده باشد.

«دزدیده شده باشد» فعل ماضی التزامی مجهولی است که در جمله بالا می‌بینید. در ساختمان این فعل، «شده» بین صفت مفعولی «دزدیده» و مضارع ساده «باش + ـَ د» آمده است.

اگر این خبر در جلسه رسمی گفته شده باشد، حتماً همه از آن باخبر شده‌اند.

در این مثال نیز «گفته شده باشد» به عنوان فعل ماضی التزامی مجهول به کار رفته است. در این فعل، «شده» بین صفت مفعولی «گفت + ه» و مضارع ساده «باش + ـَ د» آمده است.

نحوه تشخیص فعل ماضی التزامی

برای تشخیص فعل ماضی التزامی از سایر فعل‌ها، بهترین راه این است که به ساختار آن توجه کنید. با این‌ حال، نشانه‌های دیگری هم هستند که در شناسایی این فعل به شما کمک می‌کنند. از میان این نشانه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

• وجود قیدهای «شاید» و «احتمالاً» در جمله
• وجود معنای شک و تردید در جمله
• معنای دعا یا نفرین
• مرکب بودن جمله
• وجود تشبیه در جمله
• وجود ادات استثنا
• معنای لزوم یا صواب در جمله

وجه التزامی و ارتباط آن با فعل‌ ماضی التزامی

وجه یک جمله نشان‌دهنده این است که مفهوم آن جمله تا چه حد از دیدگاه گوینده یا نویسنده‌اش قطعیت دارد. از این جهت، جملات فارسی می‌توانند دارای سه وجه اخباری، التزامی و امری باشند. وجه اخباری در جملاتی دیده می‌شود که مفهوم آن‌ها قطعی باشد. در جملاتی که با وجه امری بیان می‌شوند، انجام یک فعل با خواهش و درخواست مطرح می‌شود.

وجه التزامی نیز به جملاتی اختصاص دارد که گوینده یا نویسنده آن‌ها از وقوع یک اتفاق یا انجام یک فعل اطمینان ندارد و آن‌ را با تردید یا تمنا بیان می‌کند. در جملاتی که با وجه التزامی به کار می‌روند، معمولاً فعل‌های ماضی و مضارع التزامی نیز حضور دارند. بنابراین، اگر در جمله‌ای از فعل ماضی التزامی استفاده شده باشد، به احتمال زیاد وجه آن جمله نیز از نوع التزامی خواهد بود.

در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌طور کامل در مورد وجه فعل در فارسی بحث کرده‌ایم:

در بخش‌های قبلی یاد گرفتیم فعل ماضی التزامی چیست و چه کاربردهایی دارد. در ادامه، چند مثال دیگر را از این فعل بررسی می‌کنیم.

بررسی چند مثال دیگر از فعل ماضی التزامی

در فهرست زیر، مثال‌هایی از کاربرد فعل ماضی التزامی را در جملات فارسی می‌بینید.

• اگر به نمایشگاه رفته باشید، حتماً کتاب‌های زیادی را دیده‌اید.
• شاید مهمانان هنوز نرسیده باشند.
• اگر آن خشم به حق گرفته باشم چوب چندان زنند که کم از صد باشد. (ابوالفضل بیهقی)
• آن منفعت از دشمن یافته باشم، نه از دوست. (عنصر المعالی)
• اگرچه هر عاقلی این به گوش سر نشنیده باشد و به زبان نگفته باشد و لیکن همه درون وی بدین تصدیق آکنده باشد. (غزالی)
• چنین می‌دانم که چهار هزار و پانصد تومان بل زیاده داده شده باشد. (قائم‌مقام فراهانی)

نمونه فعل ماضی التزامی در شعرهای فارسی

مثال‌های زیر شامل تعدادی از فعل‌های ماضی التزامی است که در متون منظوم فارسی به کار رفته‌اند.

گر دو عالم را ببینی با ولایت‌های او
هفت‌ گُلخَن دیده باشی زان‌ همه هفت آسیا
(سنایی)

چگونه منکر و کافر شوم به نعمت تو
چو گفته باشم در صد قصیده طیان
(مسعود سعد سلمان)

خوانده باشی ز درس غمزدگان
که سیاوش چه دید از ددگان‌‌؟
(نظامی)

سؤالات متداول

حالا که می‌دانید فعل ماضی التزامی چیست و چطور ساخته می‌شود، در ادامه به چند سوال متداول در مورد این نوع فعل ماضی پاسخ می‌دهیم.

چه فعل‌هایی را می‌توان به صورت ماضی التزامی درآورد؟

تمامی فعل‌های فارسی، اعم از فعل‌های ساده، مرکب و پیشوندی، در صورتی که بتوان آن‌ها را به شکل صفت مفعولی درآورد، قابلیت تبدیل شدن به فعل ماضی التزامی را دارند.

چه زمانی از فعل ماضی التزامی استفاده می‌شود؟

برای اشاره به وقایع زمان گذشته، همراه با تردید، تمنا یا شرط از این فعل استفاده می‌شود. در جملاتی که برای دعا، نفرین، تشبیه، استثنا و… به کار می‌روند نیز می‌توان از فعل ماضی التزامی استفاده کرد. همچنین گاهی به جای فعل‌های امر و مضارع التزامی می‌شود این فعل را به کار برد. ماضی التزامی در جملاتی که دارای وجه التزامی هستند هم دیده می‌شود.

تمرین فعل ماضی التزامی

حل کردن آزمون زیر به شما کمک می‌کند تا با کاربرد فعل‌های ماضی التزامی بیشتر آشنا شوید و آموخته‌های خود را در مورد کاربرد این فعل بسنجید. برای حل کردن این آزمون، کافی‌ست هر سؤال را بخوانید و گزینه مورد نظر را علامت بزنید. در صورتی که گزینه انتخاب‌ شده درست باشد، امتیاز مربوط به آن را دریافت می‌کنید. برای هر سؤال، یک امتیاز اختصاص داده شده است.

برای مشاهده پاسخ درست نیز لازم است بر روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید.

 جمع‌ بندی

در این مطلب از مجله فرادرس سعی داشتیم نشان دهیم فعل ماضی التزامی چیست و چگونه ساخته می‌شود. آموختیم که فعل ماضی التزامی یکی از انواع فعل‌های ماضی است و به وقوع اتفاق یا اتفاقاتی در زمان گذشته اشاره دارد. در جملاتی که همراه با این فعل ساخته می‌شوند، نوعی حالت تردید، آرزو، تمنا، شرط و… به چشم می‌خورد. فعل‌های ماضی التزامی با ترکیب صفت مفعولی فعل اصلی و صورت مضارع مصدر باشیدن ساخته می‌شوند. این فعل‌ها نیز مانند سایر فعل‌های فارسی، با استفاده از «ن» منفی‌ساز به صورت منفی درمی‌آیند و با افزودن فعل کمکی «شدن»، به فعل مجهول تبدیل می‌شوند.