ایمنی در آزمایشگاه شیمی و ملاحظه به سلامت افراد به اندازه هر موضوع دیگر در این علم حائز اهمیت است. آزمایشگاه شیمی محیطی است که حاوی مواد شیمیایی خطرناک، مواد فوق سرد، مواد آتش‌زا و منفجر‌شونده است. همچنین، مواد مشتعل‌شونده، سمی،‌ ظروف آزمایشگاهی شیشه‌ای، مواد حاوی بخار و سوزاننده نیز در این محیط وجود دارد. نیاز است برای کار با این مواد اقدامات ایمنی لازم آموزش داده شده و همواره رعایت شود. در این مطلب از مجله فرادرس می‌آموزیم ایمنی در آزمایشگاه شیمی چیست و چگونه می‌توان آن را رعایت کرد.

ابتدا در این مطلب می‌آموزیم ایمنی در آزمایشگاه چیست و چرا رعایت آن ضروری است. سپس با نکاتی در مورد سلامت، پیشگیری از آسیب‌های چشمی، بلع یا استنشاق تصادفی مواد شیمیایی و کاهش تماس پوستی آشنا می‌شویم. بعد از آن، استفاده از دستکش و لباس محافظ، ایمنی در کار با شیشه‌آلات، مواد آتش‌زا، مواد سرمازا، نحوه انتقال، نگهداری، برچسب‌گذاری و دفع مواد شیمیایی خطرناک را توضیح می‌دهیم. در نهایت، علائم هشدار و برگه ایمنی مواد شیمیایی را بررسی خواهیم کرد. با مطالعه این مطلب تا انتها می‌توانید به شکلی کامل با ایمنی در آزمایشگاه شیمی آشنا شوید.

ایمنی در آزمایشگاه شیمی چیست؟

ایمنی در آزمایشگاه شیمی به مجموعه ای از اقدامات گفته می‌شود که برای حفظ جان و امنیت افراد در آزمایشگاه شیمی انجام می‌شود. این اقدامات شامل کسب اطلاعات در مورد مواد شیمیایی و محیط آزمایشگاه، علائم هشداردهنده، حمل و نگهداری مواد، اقدامات اولیه و کمک‌های اولیه و همچنین رعایت نکات ایمنی مانند پوشش مناسب و برخی موارد دیگر است.

ایمنی در آزمایشگاه شیمی شامل چند نکته کلی است که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.

• دستکش‌های ایمنی برای تمامی افراد آزمایشگاه الزامی است.
• افراد آزمایشگاه نباید به تنهایی در آزمایشگاه کار کنند.
• روپوش آزمایشگاه را نباید در محیط خارج از آزمایشگاه مانند سالن غذاخوری یا سرویس بهداشتی استفاده کرد.
• هر فردی که در آزمایشگاه کار می‌کند، باید بداند تجهیزات ایمنی کجا هستند (مثل دوش اضطراری، چشم‌شوی، کپسول آتش‌نشانی، هود شیمیایی، جعبه کمک‌های اولیه، و …).
• هر فردی که در آزمایشگاه کار می‌کند، باید محل خروج‌های اضطراری ساختمان را بداند.
• محافظ‌های انفجار باید در محیط آزمایشگاه برای استفاده‌های ضروری وجود داشته باشند.
• دستکش‌های ایمنی برای انجام آزمایش‌های شیمیایی باید استفاده شوند و پس از اتمام آن دور انداخته شوند.
• پای کارکنان باید به شکل کامل پوشانده شوند و کفی کفش‌ها باید به اندازه کافی بلند باشد و کف پا نباید در تماس با زمین باشد.
• صندل‌ و دمپایی در محیط آزمایشگاه شیمی ممنوع است.
• محیط کار در آزمایشگاه باید مرتب و عاری از وسایل غیرضروری باشد تا از وقوع حوادث جلوگیری شود.
• پس از کار در آزمایشگاه دست‌ها را به‌خوبی بشویید و از نگهداری مواد غذایی یا نوشیدنی در فضای آزمایشگاه خودداری کنید.
• از دستورالعمل‌های ایمنی برق پیروی کنید، از تماس آب با پریزها خودداری کرده و سیم‌ها یا تجهیزات آسیب‌دیده را فورا گزارش دهید.

یادگیری کار با مواد شیمیایی با فرادرس

کار با مواد شیمیایی در آزمایشگاه شیمی نیازمند آموزش تخصصی و اصولی مفاهیمی چون وسایل آزمایشگاه شیمی، خواص مواد اسیدی و بازی، اکسیداسیون، اقدامات ایمنی و … است. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری این مباحث و مفاهیم، به مجموعه فیلم آموزش محلول‌سازی در آزمایشگاه فرادرس مراجعه کنید که با زبانی ساده ولی کاربردی به توضیح این مسائل و مفاهیم می‌پردازد.

همچنین، با مشاهده فیلم‌های آموزش فرادرس که در ادامه آورده شده است، می‌توانید به آموزش‌های بیشتری در زمینه مواد شیمیایی و ایمنی در آزمایشگاه شیمی دسترسی داشته باشید.

عناصر اصلی ایمنی در آزمایشگاه شیمی

در قسمت قبلی آموختیم ایمنی در آزمایشگاه شیمی چیست و نکات عمومی آن کدامند. همانطور که قبلا توضیح دادیم، آزمایگاه شیمی محیطی است که افراد در آن با مواد شیمیایی خطرناک و شیشه آلات سروکار دارند. بسیاری از این مواد و تجهیزات به خودی خود خطری ندارند و طی واکنش‌های شیمیایی ممکن است دچار انفجار، پاشش یا انتشار بخارات سمی شوند.

به همین دلیل، ایمنی در آزمایشگاه شیمی تنها محدود به مواد شیمیایی نمی‌شود و دارای عناصر متعددی است که در ادامه آن‌ها را توضیح می‌دهیم.

تجهیزات حفاظت فردی

«تجهیزات حفاظت فردی» (Personal Protective Equipment) که عموما در آزمایشگاه با عنوان اختصاری (PPE) شناخته می‌شوند، شامل عینک ایمنی، روپوش آزمایشگاهی، دستکش و کفش مناسب هستند. استفاده از تجهیزات حفاظت فردی برای محافظت افراد در برابر نشت، پاشش و سایر خطرات شیمیایی ضروری است.

ایمنی شیمیایی

«ایمنی شیمیایی» (Chemical Safety) شامل کار صحیح با مواد شیمیایی، نگهداری و دفع مناسب آن‌ها است. این موارد شامل استفاده از ظروف مناسب، برچسب‌گذاری دقیق مواد و پیروی از دستورالعمل‌های تعیین‌شده برای کار با مواد خطرناک است.

ایمنی تجهیزات

«ایمنی تجهیزات» (Equipment Safety) شامل ایمنی تجهیزات متنوع از ابزار‌های ساده تا ابزارهای پیچیده است. اطمینان از سالم بودن تجهیزات، استفاده صحیح و رعایت دستورالعمل‌های نگهداری آن‌ها از جمله نکات اساسی ایمنی است.

اقدامات اضطراری

آزمایشگاه باید دارای دستورالعمل‌های مشخص در مواجهه با حوادث، نشت مواد، آتش‌سوزی یا سایر رویدادهای غیرمنتظره باشد. آگاهی از محل تجهیزات ایمنی مانند دوش اضطراری، شست‌وشوی چشم و کپسول آتش‌نشانی و همچنین داشتن برنامه‌های تخلیه الزامی است.

آموزش و یادگیری

افرادی که در آزمایشگاه کار می‌کنند باید آموزش‌های لازم در مورد پروتکل‌ها و دستورالعمل‌های ایمنی مربوط به کار خود را ببینند. این شامل شناخت خطرات احتمالی مربوط به مواد و تجهیزات مورد استفاده آن‌ها می‌شود.

مدیریت پسماند

دفع صحیح زباله‌های آزمایشگاهی، شامل مواد شیمیایی و زیستی، برای حفظ ایمنی فردی و محیط زیست حیاتی است. آزمایشگاه باید دستورالعمل‌های جداسازی و دفع مناسب پسماندها را رعایت کند.

تهویه و کنترل‌های محیطی

تهویه مناسب برای جلوگیری از تجمع بخارات، گازها یا گرد و غبار مضر ضروری است. آزمایشگاه باید مجهز به سیستم‌های تهویه موثر باشد و شرایط محیطی ایمن در آن حفظ شود.

امنیت

با توجه به اینکه ممکن است مواد حساس یا خطرناک در آزمایشگاه وجود داشته باشند، دسترسی باید محدود به افراد مجاز باشد. اقدامات امنیتی به جلوگیری از دسترسی غیرمجاز و استفاده نادرست از مواد کمک می‌کند.

مستندسازی

ثبت دقیق و به‌روز اطلاعات مربوط به آزمایش‌ها، روش‌ها و دستورالعمل‌های ایمنی بسیار مهم است. این مستندسازی برای رفع مشکلات، تکرار آزمایش‌ها و رعایت استانداردهای ایمنی ضروری است.

چک لیست وسایل ایمنی در آزمایشگاه شیمی

برای حفظ ایمنی فردی و گروهی در آزمایشگاه شیمی و جلوگیری از خطرات ممکن و اقدامات ایمنی پس از حادثه، همواره باید برخی از وسایل و اقلام در آزمایشگاه موجود و در دسترس باشند. در ادامه، این وسایل را در دو دسته وسایل حفاظت فردی و تجهیزات ایمنی اضطراری معرفی می‌کنیم.

تجهیزات حفاظت فردی

تجهیزات حفاظت فردی وسایل و اقلامی هستند که به حفاظت افراد در حال کار در آزمایشگاه شیمی کمک می‌کنند. چک لیست اقلام حفاظت فردی برای ایمنی در آزمایشگاه شیمی به شرح زیر است.

• عینک ایمنی مقاوم در برابر پاشش مواد شیمیایی
• محافظ صورت (شیلد)
• روپوش آزمایشگاهی
• پیشبند آزمایشگاهی
• دستکش ایمنی

تجهیزات ایمنی و اضطراری

تجهیزات ایمنی و اضطراری تجهیزاتی هستند که برای رویارویی با حوادث آزمایشگاه و اقدامات ایمنی اولیه استفاده می‌شوند. چک لیست تجهیزات ایمنی و اضطراری در آزمایشگاه شیمی به شرح زیر است.

• ایستگاه شست و شوی چشم بدون نیاز به دست
• دوش ایمنی پرفشار
• محافظ (شیلد) ایمنی با پایه سنگین
• کپسول آتش‌نشانی
• شن مخصوص مهار آتش
• پتوهای مهار آتش
• چراغ اضطراری
• علائم و بنر اضطراری
• سیستم هشداردهنده آتش
• جعبه کمک‌های اولیه
• کیت کنترل نشت و ریزش مواد
• کابینت نگهداری مواد شیمیایی
• سطل مقاوم برای جابه‌جایی مواد
• هود شیمیایی آزمایشگاهی
• پریزهای برق دارای سیم اتصال به زمین
• محفظه مخصوص دفع شیشه شکسته و اجسام تیز
• برنامه اقدام اضطراری

مهم‌ترین قانون ایمنی در آزمایشگاه شیمی

طراحی مجموعه‌ای از قوانین که بتواند تمامی خطرات و اتفاقات ممکن را پوشش دهد، غیرممکن است. با این حال، برخی دستورالعمل‌های کلی در ادامه آمده‌اند که تجربه نشان داده برای پیشگیری از حوادث یا آسیب‌ها در آزمایشگاه مفید هستند. مهم‌ترین قانون این است که تمام افراد درگیر در عملیات آزمایشگاهی از بالاترین سطح مدیریتی تا نیروی اجرایی باید دارای ذهنیت ایمنی محور باشند.

آگاهی نسبت به ایمنی زمانی می‌تواند بخشی از عادت‌های همگان شود که موضوع ایمنی به‌طور مکرر مطرح شود، و تنها زمانی به‌درستی درک می‌شود که کارکنان ارشد و مسئول، توجهی واقعی و مستمر نسبت به آن نشان دهند.

توسعه عادت های ایمنی

کارکنان آزمایشگاه باید عادت‌های ایمنی شخصی خوبی را در خود توسعه دهند. برخی از این عادت‌های ایمنی به شرح زیر هستند:

• استفاده دائمی از عینک ایمنی
• استفاده دائمی از روپوش آزمایشگاه، دستکش و کفش پوشاننده
• به حداقل رساندن تماس با مواد شیمیایی
• پرهیز از سیگار کشیدن و غذا خوردن در مناطقی که مواد شیمیایی وجود دارند.
• آمادگی ذهنی برای مواجهه با انواع حوادث شیمیایی

آمادگی ذهنی برای مواجهه با حوادث یکی از مهم‌ترین موارد است و تنها با مطالعه و یادگیری کافی به دست می‌آید. ذهن افراد در آزمایشگاه همواره باید برای پاسخ به این پرسش که «اگر اتفاق X بیافتد، چه می‌شود و باید چه کنم» آماده باشد. آشنایی بیش از حد با یک عملیات آزمایشگاهی خاص ممکن است باعث شود که خطرات آن نادیده گرفته شده یا کم‌اهمیت تلقی شوند. چنین نگرشی می‌تواند منجر به یک حس کاذب از امنیت شود که اغلب به بی‌احتیاطی می‌انجامد.

ایمنی فردی در آزمایشگاه شیمی

هر فرد در آزمایشگاه شیمی باید به گونه ای فکر و عمل کند که ایمنی در آزمایشگاه شیمی برای او و همکارانش در محیط آزمایشگاه به یک عادت تبدیل شود. برای این کار هر فرد باید قوانین کلی زیر را دنبال کند. این قوانین، قوانین کلی ایمنی در آزمایشگاه شیمی برای حفظ حفاظت فردی و گروهی است.

آشنایی با رویه‌های ایمنی

آشنایی و کسب اطلاعات در مورد اقدامات و پروسه‌های ایمنی مرتبط با آزمایش و شناخت خطرات احتمالی آن و شناسایی اقدامات مناسب و لازم در صورت بروز حوادث، یکی از مهم‌ترین عوامل کمک‌کننده به حفظ ایمنی فردی و گروهی در آزمایشگاه است.

شناخت تجهیزات اضطراری

هر فرد باید از محل تجهیزات اضطراری مانند کپسول آتش نشانی و دوش آب پرفشار در محیط و نحوه استفاده از آن مطلع باشد. همچنین، باید بداند در مواقع اضطراری چگونه کمک بیشتری دریافت کند و با رویه‌های اضطراری آشنا باشد.

استفاده از تجهیزات محافظتی مناسب

هر فرد باید تجهیزات حفاظتی مناسب را شناخته و منتاسب با هر فعالیت از آن‌ها استفاده کند. تجهیزات حفاظتی بسته به مواد شیمیایی مورد استفاده در هر پروژه متفاوت است و می‌توان آن را با استفاده از برگه اطلاعات ایمنی مواد تشخیص داد.

هشدار نسبت به شرایط ناایمن

هر فرد باید نسبت به شرایط ناایمن آگاه باشد و اقدامات لازم در این شرایط را بشناسد و بتواند در کمترین زمان ممکن این اقدامات را انجام دهد تا کمترین آسیب ممکن ایجاد شود. ممکن است در شرایطی، شرایط ناایمنی که فرد دیگری در آزمایشگاه ایجاد کرده است، برای افراد دیگر نیز به همان اندازه خطرناک باشد.

خودداری از خوردن، نوشیدن یا سیگار کشیدن

در محیط آزمایشگاه شیمی نباید غذا یا نوشیدنی مصرف شود. همچنین کشیدن سیگار در مکان‌هایی که مواد شیمیایی نگهداری یا استفاده می‌شوند ممنوع است.

اهمیت به محیط زیست

هر فردی که در آزمایشگاه شیمی کار می‌کند باید با توجه به قوانین موجود در مورد دفع ضایعات آزمایشگاهی، کمترین آسیب ممکن را به محیط زیست وارد کند. برخی واکنش‌های شیمیایی ممکن است نیاز به تله‌ها یا دستگاه‌های جذب بخار برای جلوگیری از انتشار مواد سمی داشته باشند.

برچسب‌گذاری دقیق مواد

تمامی مواد شیمیایی در آزمایشگاه شیمی باید به درستی برچسب‌گذاری شوند. در صورت وجود خطرات خاص مانند تابش پرتوزا، لیزر، مواد قابل اشتعال، خطرات زیستی و سایر موارد ویژه، علائم هشدار باید نصب شوند.

دوری از محل حوادث

افراد باید در صورتی که مسئولیتی ندارند از محل وقوع حادثه و کمک به افراد در آتش سوزی‌ها و انفجار دور بمانند تا آتش‌نشان‌ها و افراد حرفه‌ای بتوانند با سرعت و دقت بالاتری به وظایف خود عمل کنند. دخالت افراد از روی کنجکاوی می‌تواند در برنامه نجات افراد حرفه‌ای اخلال ایجاد کرده و جان‌های بیشتری را به خطر بیاندازد.

پرهیز از شوخی و حواس پرتی

شوخی و حواس پرتی در محیط‌هایی مانند آزمایشگاه شیمی قابل قبول نیست و باید از آن اجتناب کرد.

استفاده درست از تجهیزات

از تجهیزات آزمایشگاه شیمی تنها باید برای هدفی که برای آن‌ها طراحی شده‌اند استفاده کرد.

کار کردن به تنهایی

به‌طور کلی، بهتر است از کار کردن در آزمایشگاه به‌صورت تنها اجتناب شود. اگر کار خارج از ساعات معمول انجام می‌شود، افراد حاضر در آزمایشگاه‌های مختلف باید هماهنگ باشند و به‌ فواصل زمانی منظم به صورت گروهی حضور داشته باشند. در صورت نبود همکار، می‌توان از نگهبان خواست تا وضعیت فرد حاضر در آزمایشگاه را بررسی کند. کسی که تنها در آزمایشگاه حضور دارد نباید آزمایش‌هایی انجام دهد که به‌طور بالقوه خطرناک هستند.

گزارش دهی حوادث

تمامی حوادث باید به‌صورت مکتوب توسط مسئول آزمایشگاه یا مسئول اتاقی که حادثه در آن رخ داده، به افراد مسئول گزارش شود. هر آزمایشگاه باید یک دفتر ثبت حوادث داشته باشد.

خطرات روزمره

لازم است کارکنان آزمایشگاه توجه داشته باشند که آسیب‌ها فقط محدود به فضای آزمایشگاه نیستند. رفتار ایمن باید در تمام فضاهای عمومی مانند دفترها، راهروها، راه‌پله‌ها و دیگر محیط‌ها رعایت شود.

سلامت و بهداشت

کارکنان آزمایشگاه باید شیوه‌های زیر را برای حفظ سلامت و بهداشت رعایت کنند. در تمام مدت حضور در آزمایشگاه، عینک ایمنی یا محافظ چشم باید استفاده شود. برای حفظ سلامت و ایمنی فردی نیاز است تا از تماس چشم‌ها و پوست با مواد شیمیایی جلوگیری شود. همچنین، باید اقدامات ایمنی مناسبی برای جلوگیری از تنفس یا بلع مواد شیمیایی خطرناک انجام شود. در ادامه، اقدامات ایمنی برای انجام این حفاظت‌ها را توضیح می‌دهیم.

پیشگیری از آسیب‌های چشمی

استفاده از محافظ چشم برای تمام کارکنان و بازدیدکنندگانی که وارد محیط‌هایی می‌شوند که مواد شیمیایی آزمایشگاهی در آن‌ها نگهداری یا استفاده می‌شود، الزامی است. حتی اگر فرد مستقیما در حال انجام واکنش‌ها و تحقیقات شیمیایی نباشد. برای بازدیدکنندگان، باید عینک‌های ایمنی در ورودی آزمایشگاه‌ها در دسترس قرار داده شود. ویژگی‌های عینک ایمنی مناسب در ادامه معرفی شده است.

• عینک‌های ایمنی محافظتی در آزمایشگاه شیمی باید بتوانند خطر پرتاب و پاشش اجسام در چشم را به حداقل برسانند.
• این عینک‌ها باید نسبت به فشارها و دماهای بسیار بالا یا پایین مقاوم باشند.
• این عینک‌ها باید پوشاننده باشند و چشم و اطراف آن را به خوبی محافظت کنند.
• در صورت وجود خطر پاشش یا ذرات معلق خطرناک، باید علاوه بر عینک محافظ از شیلد صورت استفاده شود.
• در صورت کار با لیزر یا نور فرابنفش، استفاده از عینک‌های ویژه با استانداردهای مخصوص ضروری است.
• عینک‌های طبی معمولی جایگزین مناسبی برای عینک‌های محافظتی نیستند. این عینک‌ها پوشش مناسبی ندارند و در برابر ضربه مقاوم نیستند.
• استفاده از لنز تماسی در آزمایشگاه شیمی توضیه نمی‌شود. این لنزها در حضور بخارات یا ذرات شیمیایی، ممکن است آسیب ببینند یا خطرناک باشند.
• اگر فردی تصمیم دارد در آزمایشگاه از لنز تماسی استفاده کند، باید حتما از عینک ضدپاشش استفاده کند.

پیشگیری از بلع یا ورود تصادفی مواد شیمیایی خطرناک به بدن

در آزمایشگاه‌هایی که مواد شیمیایی خطرناک در آن‌ها استفاده یا نگهداری می‌شود، انجام کارهایی مانند خوردن و آشامیدن، سیگار کشیدن، جویدن آدامس، استفاده از لوازم آرایشی یا مصرف دارو ممنوع است. هیچ نوع غذا، نوشیدنی، لیوان، ظروف یا وسایل خوراکی نباید در محل‌هایی که با مواد شیمیایی خطرناک سروکار دارند نگهداری یا استفاده شود.

شیشه‌آلاتی که برای عملیات آزمایشگاهی استفاده می‌شوند، به‌هیچ‌وجه نباید برای تهیه یا مصرف غذا و نوشیدنی مورد استفاده قرار گیرند. در ادامه، برخی دیگر از اقدامات ایمنی برای جلوگیری از بلع ناخواسته مواد شیمیایی را توضیح می‌دهیم.

• یخچال‌ها، فریزرها، اتاق‌های سرد یا آون‌هایی که در آزمایشگاه برای نگهداری مواد استفاده می‌شوند، نباید برای نگهداری یا آماده‌سازی غذا مورد استفاده قرار گیرند.
• آب شیر آزمایشگاهی یا آب دی‌یونیزه شده نیز به‌ هیچ‌ وجه نباید برای نوشیدن استفاده شود.
• دستکش یا روپوش آزمایشگاه نباید به خارج از آزمایشگاه یا به مکان‌هایی که مواد غذایی نگهداری یا مصرف می‌شود، برده شوند.
• لباس‌های آزمایشگاهی باید جداگانه و مجزا از لباس‌های شخصی شسته شوند.
• برای برداشتن مواد شیمیایی با پیپت یا شروع جریان سیفون، باید از ابزارهای مکانیکی مانند پیپت‌بالن، آسپیراتور یا تجهیزات مشابه استفاده شود.
• استفاده از پیپت با دهان، حتی برای مقادیر اندک، می‌تواند منجر به ورود تصادفی مواد خطرناک به بدن شود و باید به شدت از آن پرهیز کرد.
• پس از هرگونه تماس یا کار با مواد شیمیایی، حتی اگر از دستکش استفاده شده باشد، شست‌وشوی کامل دست‌ها با آب و صابون ضروری است.

پیشگیری از استنشاق مواد شیمیایی خطرناک

در حالت کلی، استشمام مواد شیمیایی در آزمایشگاه، جز در موارد خاص و تحت شرایط کنترل شده، توصیه نمی‌شود. هیچ گاه نباید ترکیبات ناشناخته شیمیایی را عمدا بو کرد. همه مراحل کار با مواد شیمیایی فرار که شامل انتشار گاز یا بخارات شیمیایی هستند یا می‌توانند ذرات معلق تولید کنند، باید زیر هود آزمایشگاه استفاده شوند.

در ادامه برخی از اقدامات ایمنی برای پیشگیری از استنشاق ناخواسته مواد شیمیایی را معرفی می‌کنیم.

• استفاده از ماسک تنفسی در برابر موارد خاص توصیه می‌شود. استفاده از این ماسک‌ها باید با آموزش تخصصی و ارزیابی‌های لازم انجام شود.
• هود شیمیایی نباید برای تبخیر و دفع مواد شیمیایی فرار استفاده شود و موارد خاص باید به عنوان پسماند شیمیایی جمع‌آوری و دفع شوند.
• جریان هوای هودها باید برسی و تایید شوند و به طور منظم بازرسی شوند.
• مطالعه برگه اطلاعات ایمنی مواد (MSDS) قبل از استفاده از آن‌ها ضروری است.
• مواد و واکنش‌ها باید حداقل ۱۵ سانتی‌متر عقب‌تر از لبه شیشه هود قرار بگیرند.
• هرگز سرتان را داخل هود فعال نبرید. مرز شیشه، حد فاصل هوای آلوده و سالم است.
• در هودهایی که درب از بالا باز می‌شود، شیشه را در پایین‌ترین موقعیت ممکن قرار دهید.
• تجهیزات را روی پایه یا چهارپایه قرار دهید تا جریان هوا از زیر آن عبور کند.
• هرگونه نقص در عملکرد هود را سریعا به مسئول مربوطه گزارش دهید و پیگیری کنید تا رفع شود.
• محیط زیر هود باید تمیز و به دور از وسایل غیرضروری باشد.
• فقط مواد در حال استفاده باید داخل هود نگهداری شود.

پیشگیری از تزریق تصادفی مواد شیمیایی خطرناک

در بسیاری از آزمایش‌های آزمایشگاهی، انتقال محلول‌های شیمیایی با سرنگ انجام می‌شود که اغلب برای این منظور به سوزن‌های تیز مجهز هستند. این ابزارها اگر به‌درستی مدیریت نشوند، خطر جدی تزریق ناخواسته مواد سمی به بدن را در پی دارند. بنابراین باید هنگام کار با سرنگ‌ها و به‌ویژه سوزن‌های متصل به آن‌ها نهایت دقت و احتیاط را به خرج داد.

کاهش تماس مواد شیمیایی با پوست

یکی از اصول کلیدی ایمنی در آزمایشگاه، جلوگیری از تماس مستقیم مواد شیمیایی خطرناک با پوست است. چنین تماس‌هایی می‌تواند باعث تحریک، سوختگی شیمیایی، جذب پوستی مواد سمی و دیگر آسیب‌های جدی شود. این جلوگیری با استفاده از دستکش مناسب و روپوش‌ها و کفش‌های پوشاننده انجام می‌گیرد. در ادامه، برخی از اقدامات ایمنی برای کاهش تماس مود شیمیایی با پوست را توضیح می‌دهیم.

استفاده از دستکش

• نوع دستکش مورد استفاده بسته به نوع ماده شیمیایی ( سمی، خورنده، تیز و برنده، بسیار گرم یا سرد) باید پیش از آزمایش به درستی انتخاب شود.
• دستکش مناسب برای کار با مواد شیمیایی باید نفوذناپذیر، ضخیم و مقاوم در برابر تخریب یا نفوذ مواد شیمیایی باشد.
• گاهی ممکن است به ترکیبی از دستکش‌ها نیاز باشد. مثلا برای کار با مواد شیمیایی خطرناک و هم‌زمان اجسام تیز، استفاده از یک دستکش مقاوم شیمیایی (مثل نئوپرن، وایتون یا بوتیل) به همراه یک دستکش مقاوم در برابر بریدگی (مثل دستکش چرمی یا کولار) مناسب است.
• حتی پس از استفاده از دستکش، دست‌های خود را با آب و صابون بشویید تا از حذف هرگونه آلودگی احتمالی اطمینان حاصل شود.
• هرگز با دستکش به وسایل عمومی مانند دستگیره در، شیرآلات، یا کلیدها دست نزنید. چون ممکن است باعث انتقال آلودگی به سطوحی شوید که دیگران بدون دستکش لمس می‌کنند.
• کرم‌ها و لوسیون‌های محافظ پوستی ممکن است تا حدودی از پوست محافظت کنند، اما هرگز جایگزین دستکش، لباس محافظ یا تجهیزات ایمنی مناسب نیستند.
• از استفاده از دستکش‌های تاریخ‌گذشته خودداری کنید. حتی اگر جعبه باز نشده باشد، دستکش‌ها در طول زمان خاصیت خود را از دست می‌دهند.
• اگر دستکشی آلوده یا پاره شد، بلافاصله آن را تعویض کنید.
• در کنار دستکش‌های ثابت، از دستکش‌های یک‌بارمصرف مناسب برای مواد داخل گلاوباکس نیز استفاده شود.
• برای جلوگیری از آسیب به دستکش‌ها، قبل از کار با گلاوباکس، تمام زیورآلات مانند انگشتر یا ساعت را از دست خارج کنید.

انواع دستکش در آزمایشگاه شیمی

برای حفظ ایمنی در آزمایشگاه شیمی باید بسته به نوع مواد شیمیایی مورد استفاده، از دستکش و لباس پوشاننده مناسب استفاده شود. در ادامه، برخی از انواع دستکش‌های مورد استفاده در آزمایشگاه شیمی و کاربرد آن‌ها را معرفی می‌کنیم.

• دستکش نیتریل: برای تماس تصادفی با مواد شیمیایی مناسب است.
• دستکش نیتریل و لاتکس: در برابر حلال‌های کلردار ضعیف‌اند و نباید برای اسیدهای قوی یا مواد اکسیدکننده استفاده شوند.
• دستکش لاتکس: در برابر عوامل بیولوژیکی محافظت دارد، ولی در برابر اسیدها، بازها و بیشتر حلال‌های آلی محافظت کمی دارد. همچنین، لاتکس ممکن است در برخی افراد واکنش آلرژیک ایجاد کند.
• دستکش نئوپرن یا لاستیک ضخیم: برای کار با مواد سوزآور و اسیدی مناسب‌تر هستند.

لباس و پوشش محافظ در برابر مواد شیمیایی

استفاده از پوشش محافظتی مناسب زمانی ضروری است که احتمال تماس مواد شیمیایی با پوست وجود داشته باشد. ویژگی‌های حفاظتی هر نوع پوشش باید با نوع خطر موجود هماهنگ باشد. مشابه دستکش‌ها، هیچ ماده‌ای وجود ندارد که بتواند از همه خطرات محافظت کند. بنابراین در صورت وجود چند نوع خطر هم‌زمان، ممکن است نیاز به چند لایه لباس محافظ باشد.

روپوش‌های آزمایشگاهی و لباس‌های یکبار مصرف آزمایشگاهی گزینه های مناسبی برای کاهش خطر تماس پوست با مواد شیمیایی هستند. روپوش‌های آزمایشگاهی بسته به کاربرد آن‌ها ممکن است از جنس‌های مختلفی مانند پنبه، پلی‌استر، پلی‌اولفین یا پلی آرامید باشند.

قوانین پوشش در آزمایشگاه شیمی

در ادامه برخی از موارد و اقدامات ایمنی در رابطه با پوشش مناسب در آزمایشگکاه شیمی را توضیح می‌دهیم.

• روپوش‌های از جنس پنبه انتخاب مناسبی هستند اما در برابر اسیدها به سرعت واکنش نشان می‌دهند.
• لباس‌های پلاستیکی و لاستیکی می‌توانند الکتریسیته ساکن ایجاد کنند. بنابراین در کنار حلال‌های قابل اشتعال یا مواد حساس به تخلیه الکتریکی نباید استفاده شود.
• بسیاری از پارچه‌های مصنوعی قابل اشتعال هستند و در صورت آتش گرفتن به پوست می‌چسبند و شدت سوختگی را افزایش می‌دهند.
• برای کار با مواد قابل اشتعال، باید از پارچه‌های مقاوم در برابر شعله مانند پلی آرامید استفاده شود.
• برای کار با مواد سرطان‌زا یا خطرناک باید از لباس‌های یکبار مصرف استفاده شود و این لباس‌ها پس از اتمام کار به عنوان پسماند خطرناک دفع شوند.
• برای جلوگیری از تماس مواد شیمیایی با پا، استفاده از کفش‌هایی که کاملا پا را می‌پوشانند الزامی است. استفاده از دمپایی، صندل، کفش پاشنه بلند یا کفش های سوراخ‌دار ممنوع است.
• جوراب‌ها باید مچ پا را بپوشانند تا در صورت پاشیدن مواد شیمیایی، پوست محافظت شود.

این قوانین و اصول کلی ذکر شده در مطلب می‌تواند بسته به نوع آزمایشگاه و مواد شیمیایی حاضر در آزمایشگاه متفاوت یا کامل‌تر باشد. سازمان‌ها و قوانین خاصی برای رعایت اصول آزمایشگاهی در آزمایشگاه‌های مختلف وجود دارند که افراد متخصص با استناد بر این قوانین می‌توانند ایمنی محیط آزمایشگاه خود را تضمین کنند. یکی از گواهینامه های ارائه شده دراین مورد، گواهینامه GLP است.

پیشنهاد می‌کنیم برای آشنایی بیشتر با این اصول و گواهینامه‌ها، فیلم آموزش الزامات کلی عملیات خوب آزمایشگاهی GLP در آزمایشگاه های کنترل موادغذایی، آرایشی و بهداشتی فرادرس که لینک آن در ادامه آورده شده است را مشاهده کنید.

مواد غذایی در آزمایشگاه شیمی

آلودگی غذا، نوشیدنی و دخانیات می‌تواند مسیر ورود مواد سمی به بدن باشد. غذا باید در محیط‌هایی که فاقد مواد خطرناک هستند نگهداری، آماده و مصرف شود. برخی از نکات مهم در این رابطه را در ادامه توضیح می‌دهیم.

• مصرف غذا یا نوشیدنی (و سیگار کشیدن) در مکان‌هایی که عملیات آزمایشگاهی در حال انجام است مجاز نیست.
• ظروف شیشه‌ای یا وسایلی که در عملیات آزمایشگاهی استفاده شده‌اند، نباید برای آماده‌سازی یا مصرف غذا و نوشیدنی استفاده شوند.
• یخچال‌ها، محفظه‌های یخ، و سردخانه‌هایی که در آزمایشگاه مورد استفاده قرار می‌گیرند نیز نباید برای نگهداری مواد غذایی استفاده شوند.
• تجهیزات جداگانه‌ای باید برای نگهداری مواد غذایی اختصاص داده شده و با برچسب مشخص شوند.

نظم و نظافت در آزمایشگاه شیمی

رابطه مستقیمی بین عملکرد ایمنی و نظم در آزمایشگاه وجود دارد. وقتی استانداردهای نظافت کاهش می‌یابد، ایمنی نیز به‌طور اجتناب‌ناپذیر کاهش می‌یابد. محیط کار باید تمیز نگه داشته شده و مواد شیمیایی و تجهیزات به‌درستی برچسب‌گذاری و نگهداری شوند.

برای حفظ نظم و نظلفت محیط آزمایشگاه شیمی و کمک به ایمنی در آزمایشگاه شیمی، موارد زیر باید رعایت شود.

• محیط کار باید تمیز و بدون وسایل اضافه باشد. نظافت باید پس از پایان هر کار یا در پایان هر روز انجام شود.
• زباله‌ها باید در ظروف مناسب دفع شوند.
• مواد شیمیایی ریخته شده باید فورا پاک‌سازی و به‌درستی دفع شوند.
• روش‌های دفع باید از پیش تعیین شده و تمام کارکنان آزمایشگاه از آن‌ها مطلع باشند. آثار سایر حوادث آزمایشگاهی نیز باید بلافاصله برطرف شوند.
• ظروف بدون برچسب و مواد زائد شیمیایی باید با استفاده از روش‌های مناسب فورا دفع شوند.
• کف آزمایشگاه باید به‌طور منظم تمیز شود. گرد و غبار، جاذب‌های کروماتوگرافی و سایر مواد شیمیایی می‌توانند خطرات تنفسی ایجاد کنند.
• پله‌ها و راهروها نباید به‌عنوان مکان ذخیره‌سازی استفاده شوند.
• دسترسی به خروجی‌ها، تجهیزات اضطراری، و کنترل‌ها نباید مسدود شود.
• هنگام عدم استفاده، درب ظروف مواد شیمیایی را بسته نگه دارید.
• شیشه‌های شکسته باید در ظرف ویژه‌ای که برای این منظور برچسب‌گذاری شده دور ریخته شوند. اگر شیشه شکسته با ماده خطرناک آلوده شده باشد، باید به عنوان ماده خطرناک دفع شود.
• راهروها، مسیرهای خروج و گذرگاه‌ها باید از هرگونه مانع که ممکن است موجب لغزش یا زمین‌خوردن شود (مانند جعبه‌ها، سیم‌های برق یا سایر اشیای روی زمین)، خالی باشند.

ایمنی شیشه آلات

آزمایشگاه شیمی یکی از مکان‌هایی است که افراد در آن با بسیاری از شروف شیشه‌ای سروکار دارند. این ظروف شیشه‌ای با وجود اینکه اکثرا نسبت به تغییرات حرارتی مقاوم هستند، مانند سایر ظروف شیشه‌ای همواره با خطرات شکستن و خرد شدن همراهند. به همین دلیل همواره باید اقدامات ایمنی و آگاهی لازم برای کار با این ظروف را برای کار در آزمایشگاه شیمی کسب کرد.

ایمنی شیشه‌ آلات در آزمایشگاه شیمی شامل چندین مورد است که در ادامه توضیح داده می‌شود.

• از روش‌های مناسب برای حمل و نگهداری شیشه‌آلات استفاده کنید تا از آسیب دیدن آن‌ها جلوگیری شود. اقلام آسیب‌دیده باید دور انداخته یا تعمیر شوند.
• برای وارد کردن لوله‌های شیشه‌ای به درپوش‌های لاستیکی یا چوب‌پنبه‌ای، یا هنگام اتصال لوله‌های لاستیکی به اتصالات شیشه‌ای، باید از محافظ دست مناسب استفاده شود.
• لوله‌ها باید با شعله ملایم صاف و صیقلی شده یا لبه‌دار شوند و روان‌کاری شوند، و دست‌ها نزدیک به یکدیگر نگه داشته شوند تا در صورت شکستگی، حرکت شیشه محدود شود.
• شیشه‌آلات دارای پوشش خلأ باید با نهایت احتیاط حمل شوند تا از انفجار داخلی جلوگیری شود.
• برای جمع‌آوری شیشه شکسته باید از دستکش استفاده شود. (قطعات کوچک باید با برس به داخل خاک‌انداز ریخته شوند.)

یکی از مهم‌ترین نکات در مورد حفظ ایمنی آزمایشگاه شیمی، محیط و تجهیزات مناسب است. این تجهیزات نباید از محیط آزمایشگاه خارج شوند و نباید در منزل استفاده شوند. انجام آزمایش‌های شیمیایی در منزل تنها زمانی ممکن است که بتوان آن‌ها را با وسایل ساده منزل انجام داد و خطری مانند پاشش مواد خطرناک یا حرارت زیاد و آتش‌سوزی در این آزمایش‌ها وجود نداشته باشد. پیشنهاد می‌کنیم برای آشنایی با این آزمایش‌ها، مطلب سه آزمایش جالب شیمی با قابلیت انجام در خانه مجله فرادرس را مطالعه کنید.

ایمنی مواد آتش زا

آزمایشگاه شیمی یکی از مکان‌هایی است که مواد آتش زا به طور گسترده در آن استفاده می‌شوند. برای حفظ ایمنی در آزمایشگاه شیمی، باید موارد زیر در کار با مواد آتش زا رعایت شود.

• نباید از شعله آتش برای حرارت دادن مواد و مایعات قابل اشتعال با انجام تقطیر تحت شرایط خلا استفاده شود.
• پس از انجام کار با شعله آتش حتما باید آن را خاموش کرد.
• پیش از روش کردن شعله، تمامی مواد اضافی، غیر نیاز و اشتعال‌زا باید از محل دور شوند و درب تمامی مواد قابل اشتعال در آزمایشگاه باید چک شود تا اطمینان حاصل شود که به خوبی بسته شده‌اند.
• تجهیزات مقابله با آتش مانند کپسول آتش‌نشانی باید همواره در دسترس باشد.

نحوه‌ی نجات از آتش‌سوزی ساختمانی

آتش‌سوزی یکی از رایج‌ترین خطرات ایمنی در محیط‌های کاری و آموزشی است. بنابراین، آشنایی با نحوه‌ی نجات از آتش‌سوزی ساختمانی و اقدامات لازم در چنین شرایطی برای همه الزامی است.

• بلافاصله از نزدیک‌ترین خروجی اضطراری از ساختمان خارج شوید.
• از آسانسور استفاده نکنید و فقط از پله‌ها استفاده کنید.
• در صورت شدت آتش‌سوزی، درها را از بیرون ببندید تا از گسترش آتش جلوگیری شود.
• در صورت وجود دود سنگین، به صورت خمیده یا خزیده حرکت کنید و در صورت امکان، دستمال خیس روی بینی خود ببندید.
• اگر آتش بسیار کوچک است و مهارت استفاده از کپسول را دارید، از کپسول آتش‌نشانی استفاده کنید.
• اگر لباس یا بدن شما آتش گرفت، بیاستید، روی زمین بیافتید و غلت بزنید.
• اگر در محل آتش‌سوزی گیر افتادید، درب را ببندید، پنجره ها را باز کنید، از ساختمان‌های بلند به بیرون نپرید و برای دریافت کمک با آتش‌نشانی (شماره ۱۲۵) تماس بگیرید.

انواع آتش

معمولا انواع آتش را با حروف انگلیسی معرفی می‌کنند و برای هر گروه از آن‌ها روش‌های مهار آتش معرف می‌شود. در جدول زیر، انواع آتش معرفی شده‌ است. شناخت این انواع و نحوه مهار آن‌ها می‌تواند به حفظ ایمنی در آزمایشگاه شیمی و اقدامات اضطراری لازم کمک کند.

معمولا از کپسول‌های آتش‌نشانی پودر خشک برای مهار تمامی انواع آتش و کپسول کربن دی اکسید برای آتش‌سوزی‌های کلاس B و C استفاده می‌شود.

ایمنی تله های سرما و خطرات مواد سرمازا

خطر اصلی مواد سرمازا (مانند نیتروژن مایع یا یخ خشک) سرمای شدید آن‌هاست. تماس این مواد یا سطوح سردشده با پوست می‌تواند باعث سوختگی شدید شود. هنگام تهیه یا استفاده از حمام‌های سرد، ممکن است نیاز به استفاده از دستکش محافظ و پوشش صورت باشد.

برای حفظ ایمنی در آزمایشگاه شیمی باید در زمان کار با مواد کریوژنیک (فوق سرد) موارد زیر را رعایت کرد.

• از نیتروژن مایع با هوای مایع برای سرد کردن مخلوط‌های قابل اشتعال در حضور هوا نباید استفاده شود زیرا خطر انفجار را به همراه دارد.
• هنگام کار با بخ خشک حتما باید از دستکش مخصوص و ضخیم استفاده شود.
• یخ خشک باید به تدریج به حمام سرد اضافه شود تا از کف کردن و سرریز جلوگیری شود.
• نباید سر را به مجفظه یخ خشک نزدیک کرد زیرا خطر پاشش و خفگی وجود دارد.

انتقال ایمن مواد شیمیایی

یکی از مهم‌ترین اصول ایمنی در آزمایشگاه شیمی، انتقال ایمن نمونه‌ها و مواد شیمیایی به محیط بیرون آزمایشگاه و بالعکس است. برای این کار معمولا از ظروف ثانویه استفاده می‌شود. ظروف ثانویه ظروفی هستند که معمولا از جنس پلاستیک هستند و در برابر شکستن مقاوم هستند. همچنین، در صورت ریختن مواد و نمونه‌ها از درون ضروف اولیه، ظروف ثانویه از نشت آن‌ها جلوگیری می‌کنند. برای نمونه‌های کوچک معمولا از کیسه‌های پلاستیکی با قابلیت بسته شدن استفاده می‌شود.

برای انتقال ایمن سیلندرهای گاز به محیط خارج آزمایشگاه، سیلندر همواره باید به چرخ دستی حمل آن بسته شده و شیر اطمینان آن به درپوش محافظ پوشانده شود. اگر نیاز است سیلندر بین طبقات جابجا شود، آسانسور مورد استفاده نباید مسافر داشته باشد.

نگهداری ایمن مواد شیمیایی

یکی دیگر از مهم ترین اصول ایمنی در آزمایشگاه شیمی، نگهداری ایمن مواد شیمیایی است. نگهداری هر ماده شیمیایی بسته به نوع آن باید در ظرف مناسب و مخصوص آن انجام گیرد. جنس ظرف استفاده شده باید در برابر خوردگی توسط ماده شیمیایی مقاوم باشد و در صورت حساسیت ماده به نور، گرما یا سرما، از آن محافظت کند.

همچنین، مکان نگهداری مواد شیمیایی و مدت زمان نگهداری مواد و برچسب‌گذاری صحیح ظرف نیز از نکات ایمنی مهم در نگهداری ایمن مواد شیمیایی هستند. در ادامه، برخی از مهم ترین نکات در نگهداری مواد شیمیایی را توضیح می‌دهیم.

مدیریت مقدار مواد شیمیایی

نگهداری مواد شیمیایی در مقیاس زیاد برای استفاده های روزمره در آزمایشگاه ایمن نیست. بهتر است فقط مقدار مورد نیاز برای هر آزمایش یا پروژه از ماده شیمیایی تهیه و نگهداری شود. همچنین، باید از انباشته شدن مواد شیمیایی اضافی در آزمایشگاه جلوگیری کرد. نگهداری وسایل در ارتفاع بالا باید فقط برای اقلام سبک و غیرخطرناک انجام شود. همچنین، ظروف مواد شیمیایی، تجهیزات و لوازم باید از لبه‌های میزها و قفسه‌ها فاصله داشته باشند.

برچسب گذاری ظروف

در آزمایشگاه‌های شیمی، تعداد نسبتا زیادی از مواد شیمیایی مختلف نگهداری می‌شود. برای اطلاع از نوع مواد و خطرات آن‌ها باید ظروف حاوی مواد و مخازن اصلی مواد به درستی برچسب‌گذاری شوند. در موارد خاص و برای مواد شیمیایی مشخص باید تاریخ باز شدن درب ظروف روی برچسب آن‌ها ذکر شود. تصویر  زیر یک نمونه از این برچسب‌ها را نمایش می‌دهد.

این برچسب‌ها همواره باید به زبان انگلیسی نوشته شده باشند و مطابق قوانین بین‌المللی باشند. برای ترکیبات پراکسیدزا، علاوه بر تاریخ باز شدن، سابقه آزمون و تاریخ دورریزی نیز باید درج شود. در ادامه برخی دیگر از نکات برچسب‌گذاری مواد شیمیایی را توضیح می‌دهیم.

• هیچ‌گونه ماده‌ای بدون برچسب نباید در هیچ زمانی در آزمایشگاه نگهداری شود.
• از برچسب‌هایی با چسبندگی مناسب استفاده کنید.
• از ماژیک دائمی (ضد آب و مقاوم در برابر محو شدن) یا پرینتر لیزری (نه جوهرافشان) برای نوشتن اطلاعات استفاده کنید.
• اطلاعات را واضح و خوانا بنویسید.
• برچسب‌های آسیب‌دیده، محو‌شده یا نیمه‌کنده را تعویض کنید.
• ظروف ثانویه و ظروفی که برای مصرف فوری استفاده می‌شوند نیز باید برچسب‌گذاری شوند.
• برچسب ظروف باید حاوی نام ماده شیمیایی و اطلاعات لازم در مورد نگهداری و خطرات باشد.
• مواد زائد و دورریختنی باید با برچسب‌های پسماند یا پسماند خطرناک و تاریخ شروع و پایان جمع آوردی مشخص شوند.

نگهداری مایعات قابل اشتعال

مایعات قابل اشتعال باید با احتیاط حمل و نگهداری و استفاده شوند. برای کاهش خطرات موجود در رابطه با کار با این مواد باید همواره مقادیر کم (کمتر از ۱ لیتر) از این مواد روی میز آزمایشگاه نگهداری شود. درصورت وجود نداشتن محفظه‌های اولیه و ثانویه مناسب به هیچ عنوان نباید پسماند این مواد را روی زمین نگهداری کرد.

ظروف بزرگ‌تر از ۱ لیتر باید زیر سطح چشم و روی قفسه‌های پایین نگهداری شوند. برای نگهداری حجم زیاد مواد قابل اشتعال، فقط از یخچال‌های ضدانفجار و ایمن آزمایشگاهی استفاده شود. این یخچال‌ها باید برچسب‌گذاری شده و سیم‌کشی دائمی داشته باشند. مواد داخل یخچال نیز باید با برچسب مقاوم در برابر آب مشخص شوند.

جداسازی مواد شیمیایی

برخی از مواد شیمیایی به شدت با یکدیگر واکنش می‌دهند. برای جلوگیری از بروز حوادث اینچنینی، باید مواد شیمیایی ناسازگار را با فاصله ایمن از هم نگهداری کرد. همچنین این فاصله باید به گونه ای باشد که در صورت بروز حادثه، امکان واکنش بین مواد وجود نداشته باشد.

جدول طبقه بندی مواد شیمیایی

یک روش طبقه بندی مرجع برای نگهداری مواد شیمیایی سازگار در ادامه ارائه شده است. طبق این روش، ابتدا باید مواد شیمیایی را به دو دسته ماده آلی و معدنی تقسیم کرد و سپس هر دسته را بسته به خانواده‌های سازگار جداسازی کرد.

لازم به ذکر است روش‌های متفاوتی برای طبقه‌بندی و جداسازی مواد شیمیایی در آزمایشگاه وجود دارد که در کتب مرجع مختلف قابل دسترسی هستند.

همچنین مواد سمی و آتش‌زا باید در کابینت‌های جداگانه با درب‌های بسته و .. نگهداری شوند. ترتیب نگهدای این مواد در طبقات کابینت روش‌های مختلفی دارد که در کتب مرجع قابل دسترسی است اما همواره باید به نکات مهمی چون ذخیره نکردن مواد روی زمین، نزدیک به لبه قفسه‌ها و .. توجه داشت.

دفع ایمن پسماند شیمیایی

تمام آزمایشگاه‌هایی که با مواد شیمیایی سروکار دارند، ناگزیر پسماند شیمیایی تولید می‌کنند که باید به‌درستی و مطابق با اصول ایمنی دفع شود. کاهش هم‌زمان میزان سمیت و حجم پسماند شیمیایی تولیدشده بسیار حائز اهمیت است. هر ماده شیمیایی که دور ریخته شده یا قرار است دور ریخته شود، پسماند شیمیایی محسوب می‌شود.

پسماند شیمیایی خطرناک، پسماندی است که برای سلامت انسان یا محیط زیست خطرناک باشد. مواد مشتعل‌شونده، خورنده،‌واکنش پذیر و سمی از پسماندهای خطرناک هستند. معمولا برای هر کشور طبق مقرارات آن شیوه های خاصی برای دفع پسماند مواد شمییایی خطرناک وجود دارد که باید طبق آن عمل شود.

نکات ایمنی دفع پسماند

در ادامه برخی از قوانین کلی در دفع ایمن پسماند شیمیایی را توضیح می‌دهیم.

• تمام پسماندها باید در ظروف سالم و سازگار با ماهیت ماده نگهداری شوند.
• روی هر ظرف باید برچسبی واضح، دائمی و دقیق از محتویات آن درج شود و عبارت «پسماند خطرناک» روی آن نوشته شود.
• ظروف پسماند باید در منطقه‌ای مشخص، جدا از عملیات عادی آزمایشگاه و دور از دسترسی افراد غیرمجاز نگهداری شوند.
• ظروف پسماند را دور از سینک‌ها و کف‌شورها قرار دهید. ظروف را تا لبه پر نکنید. تمام ظروف پسماند باید درپوش مناسب داشته باشند.
• مواد شیمیایی را در فاضلاب نریزید، مگر اینکه از سوی مراجع مجاز اعلام شده باشد.
• با شرکت‌های مجاز و دارای مجوز رسمی برای حمل و دفع پسماندهای خطرناک تماس بگیرید تا فرآیند دفع ایمن انجام شود.
• سرنگ‌های پلاستیکی یک‌بار مصرف و ظروف پلاستیکی مواد شیمیایی باید به‌صورت جداگانه جمع‌آوری شوند.
• اجسام نوک‌تیز مانند سوزن سرنگ و تکه‌های شیشه شکسته باید در ظروف مخصوص مقاوم و مناسب جمع‌آوری شوند.
• شیشه‌آلات شکسته آلوده به مواد شیمیایی نیز باید به‌طور جداگانه تفکیک و دفع شوند.
• پسماندهای آلوده متفرقه مانند دستمال کاغذی، پنبه، دستکش، ماسک صورت و سایر اقلام یک‌بار مصرف باید به‌طور جداگانه تفکیک و دفع شوند.

دستورالعمل دفع مواد شیمیایی در ایران توسط سازمان‌هایی مانند بهداشت محیط ایران ارائه شده است.

ایمنی نشت مواد شیمیایی

نشت مواد شیمیایی در آزمایشگاه شیمی می‌تواند در اثر سوراخ بودن یا شکستن ظروف نگهداری و استفاده مواد یا حوادث مشابه اتفاق بیافتد. همچنین، نشت گاز و مایعات از سیلندرهای تحت فشار نیز از دیگر خطرات نشت مواد در آزمایشگاه شیمی است.

نشت مواد ممکن است در مقیاس کم یا زیاد اتفاق بیافتد. اگر دفع و امحاء مواد ریخته شده توسط افراد حاظر در آزمایشگاه بدون به خطر افتادن سلامت و جان آن‌ها قابل انجام باشد، مقدار نشت کم تلقی می‌شود. اما اگر دفع مواد نشت شده نیاز به حضور افراد متخصص از خارج از محیط آزمایشگاه را داشته باشد، مقدار نشت زیاد در نظر گرفته می‌شود. برای دفع و امحاء ایمنی مواد شیمیایی ریخته شده در آزمایشگاه باید نکات زیر را رعایت کرد.

• افرادی که در خطر هستند و افراد آسیب دیده باید به سرعت از محل خادثه خارج شوند.
• باید از نشر و گسترش مواد ریخته شده به سرعت جلوگیری شود. برای اینکار بسته به مواد ریخته شده می‌توان از مواد جاذب و امحا کننده به تناسب استفاده کرد.
• از برگه اطلاعات مواد شیمیایی msds برای راهنمایی درباره رفع آلودگی‌های ممکن و خطرات استفاده کنید.

نشت مواد با سمیت کم و غیر فرار

موادی که سمی نیستند و بخاراتی از آن‌ها منتشر نمی‌شوند را می‌توان با استفاده از مواد خنثی‌سازی خنثی و جمع‌آوری کرد. موادی مانند اسید‌های معدنی مثل اسید سولفوریک و نیتریک و باز‌های قوی مانند سدیم و پتاسیم هیدروکسید از این دسته هستند.

برای خنثی سازی اسید‌ها از کربنات یا بی‌کربنات سدیم و برای خنثی‌سازی بازها از بی سولفات سدیم استفاده کنید.

نشت حلال‌های فرار و قابل اشتعال

مواد قابل اشتعال از دسته خطرناک مواد هستند و باید در جمع‌آوری و امحا آن‌ها نهایت دقت را به عمل آورد. برای جمع آوری نشت این مواد باید اقدامات ایمنی زیر انجام شوند.

• اطلاع‌رسانی سریع به دیگر افراد
• خاموش کردن شعله‌ها و تجهیزات جرقه‌زا
• قطع برق با قطع‌کن اصلی، ولی حفظ سیستم تهویه
• استفاده از جاذب یا پدهای جذب‌کننده ویژه
• استفاده از ابزارهای غیرجرقه‌زن برای پاک‌سازی

نشت مواد بسیار سمی

در صورت نشت مواد بسیار سمی در محیط آزمایشگاه باید از تلاش برای پاکسازی انفرادی دوری کرد. برای رفع خطرات موجود باید با افراد متخصص و سازمان‌هایی مانند حفاظت محیط زیست تماس گرفت و ضایعات حاصل از حادثه به عنوان پسماند خطرناک دفع شوند.

نشت گاز از سیلندرهای تحت فشار

نشت گاز از سیلندرهای تحت فشار به علت خطر پرتاب، انفجار و جایگزینی گازها با گاز اکسیژن محیط، از انواع خطرناک نشت مواد شیمیایی به شمار می‌آید. در صورت نشت این مواد باید به سرعت محیط حادثه را تخلیه کرد و با سازمان‌های متخصص برای امحا مواد نشتی تماس گرفته شود.

برای ورود به محیط انتشار گاز باید از ماسک‌ها و لباس ایمنی مناسب استفاده شود. در ادامه برخی از نکات ایمنی که باید در صورت نشر گاز از سیلندرهای تحت فشار رعایت شوند را توضیح می‌دهیم.

• در صورت خورنده، آتش‌زا یا خنثی بودن گاز منتشر شده در صورت امکان باید سیلندر را به مکانی ایزوله انتقال داد. از ایجاد جرقه یا انتشار گرما در محیط نشر جلوگیری کرد و در صورت امکان سیلندر را به مکانی با تهویه مناسب انتقال داد.
• در صورت انشار گازهای خورنده، باید سیلندر را به محل تهویه شده انتقال داد و گاز با مواد شیمیایی مناسب خنثی شود.
• در صورت انتشار گازهای سمی نیز مانند گازهای خورنده عمل کرده و به افراد محیط هشدارهای لازم داده شود.

نشت عنصر جیوه

عنصر جیوه ماده‌ای بسیار سمی است که به دلیل استفاده در دماسنج‌های جیوه‌ای امکان نشر آن در محیط در صورت بروز حادثه وجود دارد. در صورت نشت این ماده باید اقدامات ایمنی زیر انجام داده شود.

• جمع‌آوری قطرات کوچک با حوله یا چسب
• عدم استفاده از گوگرد به دلیل موثر نبودن و دفع مشکل آن
• استفاده از تجهیزات محافظتی مناسب مانند ماسک، دستکش، روکش کفش و …
• جمع‌آوری قطرات بزرگ با کارت یا ابزار مشابه
• استفاده از اسفنج یا کیت دفع جیوه یا جاروبرقی مخصوص جیوه
• انتقال پسماند جیوه به ظرف پلی اتیلنی ضخیم با دیواره مقاوم و انتقال آن به محل ذخیره‌سازی برای بازیافت
• ضدعفونی سطوح با استفاده از کیت مخصوص و تایید پاک‌سازی با طیف‌سنج جذب اتمی

ایمنی مواد شیمیایی خطرناک زیستی

مواد شیمیایی خطرناک زیستی شامل مواردی هستند که می‌توانند عوامل بیماری‌زا و سمی زیستی برای انسان‌ها را به همراه دارند. برای کار با این مواد دستورالعمل‌های ویژه‌ای وجود دارد که در این آزمایشگاه‌ها باید رعایت شوند. علامت هشدار دهنده زیر روش نمایش وجود خطر زیستی در آزمایشگاه را نشان می‌دهد.

برخی از نکات ایمنی کار با مواد شیمیایی زیستی در ادامه معرفی شده است.

• خوردن، آشامیدن و سیگار کشیدن در آزمایشگاه ممنوع است. مواد غذایی را نیز نباید نگهداری کرد. تماس دست با صورت، چشم، بینی یا دهان در حین کار با دستکش ممنوع است.
• همواره از لباس محافظ شامل روپوش، دستکش، عینک و محافظ صورت استفاده کنید.
• از وسایل نوک‌تیز (مانند سرنگ و پیپت‌های پاستور) با دقت زیاد استفاده کنید یا آن‌ها را حذف کنید.
• تشکیل آئروسل را به حداقل برسانید و محل تولید را محدود کنید.
• سطوح کار و تجهیزات را پس از استفاده ضدعفونی کنید.
• پس از درآوردن وسایل حفاظت فردی، تماس با مواد آلوده یا قبل از ترک آزمایشگاه، دست‌ها را بشویید.

سطح ایمنی زیستی مواد

سطح ایمنی مواد از نظر زیستی معمولا با ۴ سطح BSL از ۱ تا ۴ مشخص می‌شود که به ترتیب از خطر کم تا زیاد را مشخص کرده و با نمادهای زیر نمایش داده می‌شوند.

سطح ایمنی زیستی و مقدار خطر	علامت هشدار دهنده
BSL-1: بی‌خطر برای افراد بالغ سالم
BSL-2: خطر متوسط از طریق بلع، سوراخ شدن پوست، یا تماس با غشای مخاطی
BSL-3: عفونت‌های شدید یا کشنده از طریق تنفس
BSL-4: خطر بالا و کشنده بدون وجود درمان موثر

ایمنی مواد شیمیایی رادیواکتیو

مواد شیمیایی پرتوزا (رادیواکتیو) الزامات و قوانین خاصی دارد و افرادی که با این مواد کار می‌کنند باید به خوبی با این قوانین آشنا باشند. در زمان کار با مواد رادیو اکتیو باید با ویژگی‌های خاص ماده مورد آزمایش مانند نیمه‌عمر، نوع و انرژی پرتوی تابشی، مسیرهای تماسی پوستی، تنفسی و گوارشی، حد مجاز سالیانه تماس با پرتو و روش محافظت در برابر پرتو آشنا باشیم.

در ادامه برخی از اقدامات ایمنی در آزمایشگاه شیمی برای کار با مواد شیمیایی رادیواکتیو را معرفی می‌کنیم.

• در برابر تماس با مواد رادیواکتیو قابل استنشاق یا قابل بلع محافظت ایجاد کنید.
• از خوردن، نوشیدن، سیگار کشیدن، دست زدن به لنز چشمی، استفاده از لوازم آرایشی یا دارویی در آزمایشگاه خودداری کنید. این اقلام نباید به هیچ‌وجه در محیط آزمایشگاه نگهداری شوند تا از آلودگی جلوگیری شود.
• روش مناسب برای دفع زباله‌های رادیونوکلئیدی و محلول‌های آن‌ها را فراهم کنید.
• از تجهیزات حفاظت فردی استفاده کنید.
• برای کاهش پرتوگیری از محافظ‌های پرتویی مانند سپرهای سربی و گلاوباکس استفاده کنید.
• تا حد امکان از تجهیزات قابل کنترل از راه دور بهره بگیرید.

ایمنی مواد منفجر‌شونده

گاهی لازم است با موادی کار شود که به‌طور قطعی ماهیت انفجاری دارند یا ممکن است ناخالصی‌های انفجاری مانند پراکسیدها در آن‌ها وجود داشته باشد. از آن‌جا که شوک مکانیکی، افزایش دما یا واکنش شیمیایی می‌تواند منجر به انفجار شود و انفجار این مواد با رهاسازی حجم زیادی از گاز، گرما و اغلب بخارات سمی همراه است، باید این مواد با احتیاط ویژه مورد استفاده قرار گیرند.

این مواد باید به‌صورت جداگانه و دور از سایر مواد ناسازگار نگهداری شوند. زیرا در صورت وقوع حادثه، ترکیب آن‌ها ممکن است ریسک‌های جدی برای جان افراد و اموال ایجاد کند. در ادامه برخی از اقدامات ایمنی کار با مواد منفجر‌شونده را توضیح می‌دهیم.

• باید دستکش‌های حفاظتی اضافه بر روی دستکش‌های اصلی پوشیده شود.
• برای ایمنی بیشتر، از ابزارهای کنترلی با قابلیت دست‌کاری از راه دور استفاده شود.
• می‌توان از هودهای مقاوم زرهی استفاده کرد.
• عینک ایمنی با محافظ جانبی یا عینک مخصوص پاشش مواد شیمیایی باید توسط تمامی افراد حاضر در آزمایشگاه، از جمله بازدیدکنندگان، استفاده شود.
• پوشیدن روپوش آزمایشگاهی در تمام مدت حضور در آزمایشگاه ضروری است. روپوش بایدش از جنس مقاوم در برابر شعله باشد.

ایمنی گازهای تحت فشار

تمامی گازها و مایعات تحت فشار،‌ حتی آن‌هایی که آتش زا یا سمی نیستند، به عنوان خطرناک تلقی می‌شوند. زیرا تحت فشار بالا هستند و می‌توانند اکسیژن هوا را جابه‌جا کنند. اگر سیلندر گاز به خوبی به یک پایه محکم بسته نشده و مهار نشده باشد می‌تواند مانند موشکی در محیط آزمایشگاه شلیک شود.

در ادامه برخی از نکات ایمنی در استفاده و نگهداری از این سیلندرها را توضیح می‌دهیم.

• تنها فقط برای حمل‌ونقل از چرخ دستی استفاده کنید
• همواره سیلندرها را مهار کنید تا از افتادن آن‌ها جلوگیری شود.
• سیلندرها را فقط به تکیه‌گاه‌های ثابت متصل به زمین، دیوار یا سقف مهار کنید. حداکثر سه سیلندر دارای درپوش را می‌توان کنار هم نگهداری کرد.
• سیلندرها را از منابع گرما مانند انکوباتور، حمام آب، صفحه داغ و مشعل دور نگه‌ دارید.
• هرگز سیلندرها را در اتاق‌های با تهویه ضعیف استفاده یا نگهداری نکنید.
• در هنگام نصب سیلندر، اتصالات شیر را برای نشتی آزمایش کنید.
• از لوله‌کشی و اتصالات متناسب با نوع گاز و فشار مورد استفاده بهره ببرید.

ایمنی وسایل الکتریکی

وسایل الکتریکی و سیم‌های رابط برق قسمت عمده‌ای از وسایل آزمایشگاه شیمی را به خود اختصاص می‌دهند. به همین دلیل باید از خطرات همراه با این وسایل مطلع بود و از آنها جلوگیری کرد. باید از سالم بودن اتصالات این وسایل اطمینان حاصل کرد و به صورت دوره‌ای عملکرد آن‌ها چک شود.

در تصویر زیر پوسیدگی سیم‌های برق مشخص شده است که می‌تواند با خطر آتش سوزی و انفجار همراه باشد.

همچنین باید همواره مراقب اثر جریان برق و برق‌گرفتگی در محیط آزمایشگاه باشیم. همواره باید از تماس با سیم‌ها بدون محافظ یا خورده شده دوری کرد و سیم‌های پوسیده و قدیمی را با تجهیزات الکتریکی ایمن جایگزین کرد. در ادامه، اثرات جریان برق روی بدن انسان توضیح داده می‌شود.

لیست مواد شیمیایی خطرناک و سمی

مواد شیمیایی به دلایل مختلفی ممکن است به‌عنوان مواد خطرناک طبقه‌بندی شوند. یک ماده شیمیایی ممکن است به‌دلیل خواص سمی یا به‌خاطر ویژگی‌های فیزیکی خاص خود باعث آسیب یا صدمه به افراد شود. به‌عنوان مثال مواد قابل اشتعال خطرناک هستند زیرا بسیار راحت‌تر از سایر مواد آتش می‌گیرند و می‌سوزند.

در نتیجه، خطرناک بودن یک ماده ممکن است از ماهیت بیولوژیکی (سمی) یا فیزیکی (قابل اشتعال، خورنده، انفجاری و …)‌ آن ناشی شود. در ادامه برخی از مواد شیمیایی خطرناک را بر اساس این دسته بندی‌ها معرفی می‌کنیم.

مواد شیمیایی انفجاری

برخی مواد شیمیایی خاصیت انفجاری دارند. از مهم‌ترین مواد شیمیایی انفجاری، مواد پراکسیدزا هستند. مواد تشکیل‌دهنده پراکسید ممکن است به‌مرور زمان ناپایدار و خطرناک شوند. در اولین باری که بطری یک ماده پراکسیدزا باز می‌شود، باید تاریخ باز شدن روی آن نوشته شود. این مواد باید حداکثر تا شش ماه پس از باز شدن به‌عنوان پسماند خطرناک تحویل داده شوند.

برخی از مواد شیمیایی پراکسیدزا انفجاری عبارتند از:

• اترها
• تتراهیدروفوران (THF)
• دی‌اکسان
• پیکریک اسید خشک
• هیدروژن

بسیاری از مواد شیمیایی دیگر نیز ممکن است به مرور پراکسید تولید کنند.

مواد شیمیایی قابل اشتعال

این مواد به راحتی در حضور هوا آتش می‌گیرند و می‌سوزند. باید این مواد را در کابینت‌های مخصوص نگهداری مواد قابل اشتعال ذخیره کرد. حلال‌های آلی متداول‌ترین مواد قابل اشتعال در آزمایشگاه هستند.

مواد شیمیایی خورنده

مواد خورنده از طریق واکنش‌های شیمیایی به بافت‌های زنده آسیب می‌زنند و آن‌ها را تخریب می‌کنند. این مواد باید در کابینت‌های جداگانه و مقاوم در برابر خوردگی نگهداری شوند. متداول‌ترین مواد شیمیایی خورنده، اسیدها و بازهای قوی هستند.

یکی از خطرناک‌ترین اسیدها، اسید هیدروفلوئوریک (HF) است. این ماده، نه تنها بافت زنده را تخریب می‌کند، بلکه به استخوان نیز آسیب می‌زند. در هنگام کار کردن با این اسید باید ژل کلسیم گلوکونات در دسترس باشد. کلر نیز یکی دیگر از مواد شیمیایی خورنده و خطرناک است.

مایعات کریوژنیک

مایعات کریوژنیک (مایعات بسیار سرد)، از طریق انجماد آنی (سرمای ناگهانی) به پوست آسیب می‌زنند و می‌توانند منجر به سرمازدگی شدید شوند. این مایعات همچنین در هنگام تبخیر می‌توانند اکسیژن محیط را کاهش دهند. بنابراین در مکان‌هایی با تهویه ضعیف بسیار خطرناک‌اند.

برخی از مواد کریوژنیک یخ خشک و نیتروژن مایع هستند.

مواد شیمیایی بسیار سمی

مواد شیمیایی بسیار سمی موادی هستند که حتی در مقادیر اندک، ممکن است به‌سرعت آسیب جدی یا مرگ ایجاد کنند. برخی از مواد شیمیایی سمی «توکسین» نام دارند. توکسین‌ها مواد شیمیایی سمی‌ای هستند که توسط گیاهان، حیوانات یا میکروارگانیسم‌ها تولید می‌شوند و برای انسان‌ها مضر هستند.

کار با این مواد در مراکز تحقیقاتی خاص مانند دانشگاه‌ها و موسسات باید طبق ضوابط سخت‌گیرانه صورت گیرد. برخی از توکسین‌ها مودی مانند آفلاتوکسین‌ها، کونوتوکسین‌ها و .. هستند.

مواد سرطان زا

مواد سرطان زا که با نام «کرسیوژن» (Carcinogens) شناخته می‌شوند،‌ می‌توانند عامل به وجود آوردن انواع سرطان باشند. لیست برخی از مواد سرطان زا در ادامه معرفی شده است.

• وینیل کلراید
• آرسنیک معدنی
• کادمیم
• بنزن
• فرمالدهید
• دی کلرو متان
• آمونیوم کرومات

مواد شیمیایی حساسیت زا

برخی از مواد شیمیایی می‌توانند برای برخی از افراد حساسیت زا باشد و نشانه‌هایی مانند حساسیت چشم، راش پوستی، تنگی نفس و .. به وجود آورد. لیست برخی از مواد شیمیایی که می‌توانند واکنش‌های حساسیت زا ایجاد کنند در ادامه آورده شده است.

• پلی ایزوسیانات‌ها
• لاستیک لاتکس
• فلزات
• اسید انیدریدها
• فرمالدهید
• تولوئن
• برخی مشتقات فنول
• ترکیبات فرار قطران زغال‌سنگ

برگه ایمنی مواد شیمیایی چیست؟

«برگه ایمنی مواد شیمیایی» با نام (Material Safety Data Sheet) یا نام اختصاری (MSDS) شناخته می‌شود. این برگه یک گزارش کامل در مورد مواد شیمیایی یا فرمولاسیون یک ماده را ارائه می‌کند. این گزارش شامل توضیح خطرات ماده شیمیایی و روش جلوگیری و رویارویی با خطرات مربوط به آن است. برگه‌های ایمنی مواد شیمیایی توسط شرکت‌های سازنده مواد ارائه می‌شوند و فرمت‌های مختلفی دارند.

با این وجود گزارشات ارائه شده در تمامی این برگه‌ها باید حاوی اطلاعات زیر باشد.

• ماده شیمیایی و اطلاعات شرکت سازنده
• اطلاعات مواد تشکیل دهنده ماده و خطرات موجود و اقدامات ایمنی
• اطلاعات مورد نیاز برای مقابله با آتش‌سوزی و اقدامات لازم در صورت نشت یا رهاسازی تصادفی
• نحوه استفاده و نگهداری ایمن و کنترل مواجهه و تجهیزات حفاظت فردی
• ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی و پایداری و واکنش‌پذیری
• اطلاعات سم شناسی، زیست محیطی، دفع و امحاء
• اطلاعات مربوط به حمل و نقل و قانونی و مقراراتی

برچسب اطلاعات مواد شیمیایی

اطلاعات مربوط به مواد شیمیایی از سوی شرکت‌های تامین کننده آن‌ها به شکل برچسب‌هایی مطابق با سیستم GHS بر روی آن‌ها درج می‌شود. GHS مخفف عبارت (Globally Harmonized System of Classification and Labelling of Chemicals) به‌معنای «سیستم جهانی هماهنگ طبقه‌بندی و برچسب‌گذاری مواد شیمیایی» است. این سیستم، خطرات ناشی از محصولات شیمیایی را تعریف و طبقه‌بندی کرده و اطلاعات ایمنی و بهداشت مرتبط با آن را مشخص می‌کند.

هدف این سیستم آن است که مجموعه‌ای یکسان از قوانین برای طبقه‌بندی خطرات و همچنین فرمت و محتوای یکسانی برای برچسب‌ها و برگه‌های اطلاعات ایمنی مواد (MSDS) در سراسر جهان مورد استفاده قرار گیرد. ضروری است افرادی که با مواد شیمیایی کار می‌کنند، با تمام علائم و نمادهای روی ظروف مواد شیمیایی آشنایی کامل داشته باشند.

علائم هشدار روی برچسب مواد

در ادامه، نمادها و اطلاعات خطر مربوط به آن‌ها که در آزمایشگاه‌های شیمی دیده می‌شوند را معرفی می‌کنیم.

برچسب اطلاعات مواد شیمیایی که توسط شرکت سازنده ارائه می‌شود باید شامل نام ماده شیمیایی، نام تولید کننده ماده و اطلاعات لازم در مورد نحوه نگهداری و خطرات آن باشد. همچنین، تاریخ دریافت و تاریخ اولین باز شدن درب ظرف باید به برچسب آن اضافه شود. تاریخ انقضا یا تاریخ توصیه شده برای مصرف درصورت ذکر نشدن روی برچسب تجاری ماده، باید به آن اضافه شود.

لوزی آتش مواد

علاوه بر اطلاعات و نمادهایی که در قسمت قبل آموختیم،‌ همواره یک لوزی رنگی مطابق شکل زیر روی برچسب مواد درج می‌شود که اطلاعات مهم و ضروری درباره خطرات زیستی، اشتعال‌پذیری،‌ واکنش‌پذیری و خطرات خاص روی آن مشخص می‌شود. این خطرات با اعداد و حروف انگلیسی مشخص می‌شوند.

مقدار خطرناک بودن ماده شیمیایی در ۳ رنگ آبی زرد و قرمز این لوزی با اعداد صفر(بی خطر) تا ۴ (خطرناک) مشخص می‌شود. در قسمت سفید این لوزی دو عبارت انگلیسی W و OX برای نمایش حساس بودن به آب و اکسنده بودن ماده درج می‌شود. خالی بودن این قسمت نشانه عدم وجود خطری خاص است.

یادگیری آزمایشگاه شیمی عمومی با فرادرس

حفظ ایمنی در آزمایشگاه شیمی و کار با مواد شیمیایی در آزمایشگاه شیمی عمومی نیازمند یادگیری مفاهیمی چون محلول‌سازی از مایعات و جامدات، علائم و هشدارها در آزمایشگاه شیمی، مبانی تیتراسیون، اندازه‌گیری pH محلول‌ها و … است. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری این مباحث و مفاهیم، به مجموعه فیلم آموزش دروس شیمی از دروس دانشگاهی تا کاربردی مراجعه کنید که با زبانی ساده ولی کاربردی به توضیح این مسائل می‌پردازد.

همچنین، با مراجعه به فیلم‌های آموزش فرادرس که در ادامه آورده شده است، می‌توانید به آموزش‌های بیشتری در زمینه آزمایشگاه شیمی عمومی دسترسی داشته باشید.

علائم اخطار در آزمایشگاه شیمی

در این مطلب از مجله فرادرس آموختیم ایمنی در آزمایشگاه شیمی چیست و چگونه می توان آن را رعایت کرد. جدا از علائمی که در برگه ایمنی مواد و روی برچسب مواد شیمیایی نصب می‌شود، علائم هشدار دیگری نیز باید در آزمایشگاه نصب شود.

این علائم در صورت وجود خطر برای حفظ ایمنی بیشتر در آزمایشگاه شیمی الزامی هستند. در جدول زیر، برخی از این علائم هشدار در آزمایشگاه شیمی معرفی شده‌اند.